Kodeks Napoleona. Fundament prawa cywilnego

220 lat temu, 21 marca 1804, wszedł w życie Kodeks Napoleona. Była to rewolucja w myśli prawniczej XIX-wiecznej Europy, która w dużym stopniu wpłynęła na kształt prawa współczesnego.

Wolność, równość, braterstwo

Pomysł nowej kodyfikacji prawa cywilnego pojawił się już w pierwszych latach Rewolucji Francuskiej. Odrzucono wszystkie rozwiązania prawne doby absolutystycznej. Porzucono zasady prawa feudalnego, prawa rzymskiego i zwyczajowego prawa francuskiego. Nowe miały być sformułowane w zgodzie z hasłami o wolności i równości jednostek. Wyobrażano sobie kodeks jako zwarty podręcznik praktycznej moralności. Utopijny projekt nie dał się zrealizować, trzy kolejne projekty kodeksu odrzucono.

Kodeks Cywilny Francuzów

Dopiero 21 marca 1804 projekt, opracowany przez komisję powołaną przez Napoleona, stał się prawem obowiązującym jako Kodeks Cywilny Francuzów. Trzy lata później nazwę zmieniono na Kodeks Napoleona. - W ponad dwóch tysiącach artykułów, traktujących o osobach, majątkach i własności, zawarto całość przepisów z dziedziny prawa cywilnego – mówił na antenie PR prof. Stanisław Rusecki.

Liberalny kodeks zakładał minimalną ingerencję państwa w stosunki cywilno-prawne i regulowanie spraw z punktu widzenia możliwie nieskrępowanych interesów jednostki. Wszystko z zachowaniem naczelnej zasady prawa cywilnego – świętej i nienaruszalnej własności prywatnej. Kodeks Napoleona wykształcił m.in. podstawę odpowiedzialności cywilnej za popełnione czyny, na które powołuje się m.in. obecnie obowiązujący w Polsce Kodeks cywilny. 

Wprowadzono formalną równość wobec prawa, bez względu na pochodzenie społeczne i przynależność klasową, choć nie respektowano jej z punktu podziału na płeć. Jedną z myśli przewodnich Kodeksu Napoleona było utrzymanie starych, paternalistycznych stosunków w rodzinie.

Księstwo Warszawskie

Napoleon wyznawał pogląd, że prawo cywilne jest czynnikiem najbardziej integrującym poszczególne narody. Dlatego w każdym państwie, wchodzącym w skład Cesarstwa Francuskiego wprowadzono Kodeks Napoleona.

W Księstwie Warszawskim wzbudził on wiele wątpliwości i zastrzeżeń. Polacy obawiali się laickich założeń kodeksu, przede wszystkim o przekształceniu małżeństwa w umowę prywatno-prawną, co było nie do przyjęcia dla katolickiej społeczności księstwa. Poza tym kodeks dał chłopom wolność osobistą, ale nie rozstrzygał prawa własności ziemi, którą uprawiali.

Księstwo Warszawskie przetrwało niespełna dziesięć lat, ale prawne dziedzictwo Napoleona było obecne na ziemiach polskich - z pewnymi zmianami - aż do zakończenia II wojny światowej.

Fundament prawa cywilnego

Kodeks Cywilny Napoleona wywarł ogromny wpływ na myśl prawniczą zarówno XIX, jak i XX stulecia. Na jego rozwiązaniach wzorowały się prawo belgijskie, niemieckie, polskie, portugalskie, czy rumuńskie. Wywarł też wpływ na wiele krajów Ameryki Łacińskiej, niektóre stany USA i kanadyjski Quebec. Co więcej jego elementy można odnaleźć na terenie wszystkich byłych kolonii francuskich w Afryce i Azji.

Prawnicy zwracają również uwagę na styl, w jakim spisany został Kodeks Napoleona. Podkreśla się jego godną naśladowania prostotę i precyzyjność.

Była to tylko jedna z wielu kodyfikacji, wydanych we Francji epoki cesarstwa. W czasach Napoleona powstał także kodeks postępowania cywilnego, kodeks handlowy, kodeks postępowania karnego i kodeks karny francuski. - Powstał wzór, który naśladowały właściwie wszystkie państwa burżuazyjne w XIX i XX wieku – mówił historyk prawa.

Posłuchaj audycji o rewolucji w myśli prawniczej XIX-wiecznej Europy.

mjm/th