– "Czapscy" pochodzą od "czapli", mieliśmy niegdyś majątek Czaple – mówił o swoim rodowodzie Józef Czapski na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w audycji Marka Łatyńskiego.
Pochodząca z Prus Królewskich arystokratyczna rodzina osiedliła się, wskutek koligacji z potężnymi Radziwiłłami, na Litwie. W 1872 roku hrabia Emeryk Czapski kupił w Przyłukach, nieopodal Mińska, pałac, który odbudował. Tu Józef Czapski spędził dzieciństwo, urodziwszy się jednak, w 1896 roku, w Pradze, u stóp Hradczan, w pałacu Thunów, z których wywodziła się matka przyszłego malarza.
"Mama mając lat dwanaście, postanowiła wyjść za Polaka, bo Polska to kraj nieszczęśliwy, a poślubiwszy Polaka, stała się Polką" – napisała Maria Czapska, siostra Józefa, w swej pięknej wspomnieniowej książce "Europa w rodzinie". Józef, syn Jerzego hr. Hutten-Czapskiego i austriackiego pochodzenia Józefy Leopoldyny z hr. Thun-Hohenstein, będzie zatem wychowany w polskiej kulturze, jednocześnie zaś: ukształtowany zostanie przez świat, dla którego rodzinna jest cała Europa.
Rodzice i rodzeństwo. Przyłuki, 1902 r. Fot. Towarzystwo Przyjaciół Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego
Począwszy od tego domu, pełnego francuskich i niemieckich (kłócących się ze sobą!) guwernantek, licznych dzieci (siedmioro było rodzieństwa), zaczyna się autobiograficzna opowieść Józefa Czapskiego, którą snuł przed mikrofonem Rozgłośni Polskiej RWE. Wczesna utrata matki, wyjazd do petersburskiego gimnazjum, rok studiów prawniczych, wreszcie: przyspieszony kurs oficerski przy Korpusie Paziów.
W październiku 1917 roku zaciąga się do I Pułku Ułanów Krechowieckich, by kilka miesięcy później oznajmić zdziwionemu dowódcy ("on nie mógł ogarnąć tego problemu"), że pacyfistyczne przekonania nie pozwalają mu na użycie broni. Następuje frapujący czas współtworzenia swoistej wspólnoty religijno-pacyfistycznej opartej na ideach Tołstoja. - Był tofalanster pacyfistyczny, który oczywiście w przyszłości miał uwolnić cały świat od wojen – wspominał Józef Czapski swoje utopijne młodzieńcze marzenia.
W jakże ważnym dla Europy (i Polski) czasie 1918 roku, w listopadzie, wyraża wolę powrotu do wojska, byle bez broni w ręku. Wyjeżdża z misją odszukania w Rosji oficerów polskich I Pułku Ułanów Krechowieckich. Po kilku miesiącach – bogatszy o znaczące dla jego rozwoju intelektualnego znajomości i lektury rosyjskich twórców, ustaliwszy, że jeńcy polscy nie żyją – wraca do Warszawy.
Ważnym owocem rosyjskich peregrynacji będzie zupełnie przewartościowanie idei "wojny i pokoju". – Mereżkowski i inni zupełnie mnie odkręcili – powie ten, który z pozycji nieprzejednanego antymilitarysty stanie się gotowym oddać życie za ojczyznę żołnierzem. Wspominając natomiast swój czynny udział w kilumiesięcznych walkach wojny polsko-bolszewickiej (zostanie później odznaczony Krzyżem Virtuti Militari), mówił: – Wtedy właściwie dopiero doszedłem do rzeczywistości życia, a nie rzeczywistości ideologicznych, które miałem w głowie. I wtedy zrobiłem się naprawdę Polakiem. Zrozumiałem, że są rzeczy, dla których trzeba polec.
Czas pokoju przynosi rozwój pasji malarskich. Józef Czapski zapsuje się na Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie, współtworzy Komitet Paryski, wraz z kapistami wyrusza w szaleńczą, jak to określił po latach, podróż do Paryża. Miała to być wyprawa na kilka tygodni, został tu kilka lat.
W swych radiowych wspomnieniach Czapski przywołuje lata międzywojnia, postać Piłsudskiego, nastroje lat 30. w Polsce i w Europie. Wiele miejsca poświęca oczywiście czasowi II wojny światowej: dostaniu się do niewoli sowieckiej, obozowi w Starobielsku, uwolnieniu i udziałowi w formującej się na Wschodzie armii generała Andersa, wreszcie – misji odnalezienia współtowarzyszy niewoli.
Józef Czapski, Autoportret. Obóz Pawliszczew Bor, 1940 r. Fot. Towarzystwo Przyjaciół Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego
Jako szef Wydziału Propagandy i Kultury Armii Andersa zaprasza do współpracy Jerzego Giedroycia – owocem tego brzemiennego w skutkach spotkania będzie ich wspólna praca nad najważniejszym pismem polskiej emigracji XX wieku, paryską "Kulturą". Od pierwszego numeru pisma Jerzego Giedroycia, w którym zamieszczono esej polskiego malarza o francuskim artyście, Pierre Bonnardzie, Józef Czapski będzie czynnie wspierał rozwój Instytytu i kwartalnika (w tym: będzie jeździł po Ameryce i kwestował na jego rzecz). Co znaczące, pierwszą wydaną przez Instytut w Paryżu książką była autobiograficzna relacja Czapskiego z sowieckiej niewoli i z poszukiwań zaginionych polskich oficerów: "Na nieludzkiej ziemi".
W domu "Kultury" w Maisons-Laffitte mieszkał od 1947 roku aż do śmierci w 1993 roku.
Zapraszamy do wysłuchania barwnych opowieści Józefa Czapskiego o swoim życiu. Rozmowy o jego biografii przeprowadził Marek Łatyński.
Rozmowę Mariana Czarneckiego ze spotkania w paryskim studiu Radia Wolna Europa z okazji 80. urodzin można odsłuchać w serwisie Radia Wolności.
