W niedzielę 5 sierpnia w Warszawie zmarł Erwin Axer – reżyser teatralny, eseista i pedagog, jeden z największych twórców powojennego teatru, wieloletni dyrektor stołecznego Teatru Współczesnego. Przeżył 95 lat.
Axer urodził się 1 stycznia 1917 r. w Wiedniu, ale wychowywał się we Lwowie. Po ukończeniu Wydziału Sztuki Reżyserskiej Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej osiadł w Warszawie, gdzie wystawiał sztuki m.in. na scenie Teatru Narodowego. Debiutował jednoaktówką Eugene'a O'Neilla "Księżyc nad Karybami". Przed wojną przygotował jeszcze na tej scenie operę "Nędza uszczęśliwiona" Macieja Kamieńskiego (1938) i "Zwiastowanie" Paula Claudela (1938) oraz w marcu 1939 roku "Pannę Julię" Augusta Strindberga. Przez pierwsze dwa lata wojny pracował jako reżyser i aktor w Polskim Teatrze Dramatycznym we Lwowie. Tam też wyreżyserował w 1941 roku "Pannę Maliczewską" Gabrieli Zapolskiej i grał epizodyczne role.
Pod koniec 1942 roku wyjechał do Warszawy. Wziął udział w Powstaniu Warszawskim, po czym, jako jeniec wojenny, przebywał w stalagu. Po powrocie do kraju został w 1946 roku kierownikiem Teatru Kameralnego Domu Żołnierza w Łodzi, który po przeniesieniu do Warszawy w 1949 przemianowano na Teatr Współczesny. Kierował tą sceną do roku 1981. W latach 1954-1957 był dyrektorem połączonych scen Teatru Współczesnego i Narodowego.
Po 1949 roku, w okresie obowiązującego w Polsce socrealizmu, Axer reżyserował m.in. "Niemców" Leona Kruczkowskiego (1949), "Zwykłą sprawę" Adama Tarna (1950), "Domek z kart" Emila Zegadłowicza (1953).
Ważną realizacją Axera była premiera "Kordiana" Juliusza Słowackiego (1956) i "Tango" Sławomira Mrożka (1965). Jedną z głośniejszych inscenizacji Axera była też "Kariera Arturo Ui" Bertolta Brechta (1962) z Tadeuszem Łomnickim w roli tytułowej.
Axer konsekwentnie wprowadzał na polską sceną literaturę współczesną: "Macbetta" Eugene'a Ionesco (1972), "Lira" Edwarda Bonda (1974), "Święto Borysa" Thomasa Bernharda (1976), "Tryptyk" Maxa Frischa (1980). Do ważniejszych jego realizacji należą także m.in.: "Muchy" Sartre'a (1957), "Trzy siostry" Czechowa (1963), "Matka" Witkacego (1970), a także sztuki Mrożka: "Krawiec"(1979), "Miłość na Krymie" (1994).
Od 1962 roku Axer reżyserował też regularnie za granicą - w Niemczech Zachodnich, Szwajcarii, Austrii, ZSRR, USA oraz Holandii.
Od 1949 do 1979 roku, z małymi przerwami, Erwin Axer zajmował się pedagogiką na Wydziale Reżyserii w warszawskiej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej. Jest również autorem licznych esejów o teatrze oraz krótkich form literackich, porównywanych często do prozy Antoniego Czechowa, a publikowanych przez lata w miesięcznikach "Dialog" i "Teatr". Część z nich opublikował w książkach: "Listy ze sceny" (1955, 1957), "Sprawy teatralne" (1966), "Ćwiczenia pamięci" (1984, 1991, 1998), "Kłopoty młodości, kłopoty starości" (2006), "Z pamięci" (2007).
W latach 50. Axer (za dyrekcji Michała Meliny) gościnnie współpracował z radiową sceną. W Teatrze Polskiego Radia zrealizował kilka słuchowisk m.in. "Niemcy" wg sztuki Leona Kruczkowskiego w 1950 r. ze Stanisławem Daczyńskim, Danutą Szaflarską, Jerzym Duszyńskim i Haliną Kossobudzką w rolach głównych, "Domek z kart" Emila Zegadłowicza (1953), radiową wersję "Konrada Wallenroda" wg poematu Adama Mickiewicza z Marianem Wyrzykowskim w roli tytułowej (1950), oraz "Kordiana" Juliusza Słowackiego (1958). W roli Kordiana wystąpił Tadeusz Łomnicki. Z sceny Teatru Współczesnego przeniósł Axer do radia również szekspirowski "Wieczór Trzech Króli" według przekładu Stanisława Dygata (radiowa prapremiera tej sztuki miała miejsce 6 stycznia 1951 roku). W słuchowisku wystąpili m.in. Antoni Bohdziewicz, Stanisław Jaśkiewicz, Zofia Mrozowska, Hanna Bielicka, Henryk Borowski, Michał Melina oraz Tadeusz Łomnicki i Andrzej Łapicki.
Na pośmiertne wspomnienie o Erwinie Axerze zapraszamy Państwa w środę, 8 sierpnia, o godz. 18.00 do Sezonu na Dwójkę (Program 2 PR). Rozmowę z zaproszonymi gośćmi poprowadzi dziennikarz i krytyk teatralny Tomasz Mościcki.
