Nieproszony przybysz z Nowego Świata

To wyprawa Kolumba przywiozła z Ameryki do Europy syfylis.

Gdy w marcu 1493 roku Krzysztof Kolumb powracał ze swojej pierwszej podróży do Ameryki, przybijając do brzegów Portugalii, zapewne nie przypuszczał, że na pokładzie znajdował się jeden pasażer na gapę.  Nazywał się on krętek blady i był bakterią, która stała się przyczyną jednej z najbardziej uciążliwych dla ludzkości chorób, syfilisu, dzisiaj bardziej znanego jako kiła.

 

Od ponad 500 lat Krzysztof Kolumb był na przemian obwiniany i oczyszczany z zarzutów za przywiezienie syfilisu do Europy. Jednak przeprowadzona niedawno analiza genetyczna bakterii będącej przyczyną tej choroby, ukazuje, że dzisiejszy syfilis jest bliskim kuzynem południowoamerykańskiej tropikalnej malinicy, sugerując, że choroba ma źródła właśnie w Ameryce. Jak twierdzi Kristin Harper z Uniwerystetu Emory w Atlancie (Georgia, USA), kierująca badaniami genetycznymi, syfilis przybył relatywnie niedawno w historii ludzkości z Nowego Świata do Europy. - Stwierdziliśmy, że najbliższym krewnym szczepu bakterii współczesnego syfilisu są szczepy znalezione w Ameryce Południowej, które powodują krętkową malinicę - mówi Harper. - To wspiera hipotezę, że syfilis, albo jakiś jego przodek, przybył z Nowego Świata”.

Jedną z pierwszych ofiar choroby był Martin Alonzo Pinzon (zm. 1493), kapitan Pinty, jednego ze statków Kolumba (dwa pozostałe to Santa Maria, która nie powróciła z wyprawy, i Niña). Pierwszy wybuch epidemii syfilisu nastąpił w 1495 roku, czyli około trzy lata po powrocie Kolumba z Ameryki. Wszystko zaczęło się od roszczeń francuskiego władcy wobec Neapolu. Karol VIII z dynastii Walezjuszy rościł sobie prawa do Neapolu dzięki pokrewieństwu z Andegawenami, którzy panowali tam przed laty. Starania swe Karol rozpoczął od przyjęcia zwyczajowego tytułu władców Neapolu, tj. króla Sycylii i Jerozolimy i, jakby tego mało, przyjął także tytuł cesarza Bizancjum. W 1494 roku wyruszył na wojnę do Włoch. W wyprawie tej początkowo wspierał go Ludwik Sforza, władca Mediolanu. Obaj odnosili duże sukcesy. Pośród najemników będących na usługach króla Francji znajdowali się także byli marynarze Kolumba. Dla Karola VIII wyprawa włoska skończyła się niepomyślnie – mimo zajęcia Neapolu i dużej części Włoch został zmuszony do odwrotu przez tzw. Świętą Ligę, zawiązaną przez papieża Aleksandra VI Borgię, cesarza Maksymiliana I i licznych książąt włoskich, którzy obawiali się, że Francuzi pozbawią ich tronu. Francja okupiła wojnę dużymi stratami, a dla Włoch wyprawa Karola oznaczała początek tzw. wojen włoskich, które, wyniszczając całą Italię, trwały jeszcze przez dobre sześćdziesiąt lat. Jednak Europę czekała jeszcze jedna tragedia. Wśród armii Karola VIII w 1495 roku zaczął się szerzyć syfilis. Wkrótce epidemia rozniosła się na cały kontynent i zabrała ze sobą około 5 milionów istnień.

Od tego czasu toczy się debata nad geograficznym pochodzeniem kiły, wywoływanej przez krętka bladego (Treponema pallidum), pasożytniczą bakterię o spiralnym kształcie, która roznosząc się wraz z krwią po całym ciele jest m.in. przyczyną schorzeń układu neurologicznego i kostnego. Przez dekady paleopatologowie próbowali wskazać przyczyny syfilisu przez badanie charakterystycznych blizn na kościach szkieletów odkrytych w czasie prac archeologicznych. W 2000 roku znaleziono szkielety w klasztorze augustynów z XIII-XIV wieku nieopodal Kingston nad Hullem w północno-wschodniej Brytanii. Szczątki te wydawały się być dotknięte zmianami kostnymi, spowodowanymi przez syfilis. Szkielety miały pochodzić z okresu na minimum 50 lat przed Kolumbem. Jednak nie uzyskano ostatecznych dowodów na to, że mnisi zmarli rzeczywiście na syfilis.

 

 

Bakteria syfilisu. źr. Wikipedia.

Kristin Harper wraz ze współpracownikami znaleźli alternatywny sposób na wyjaśnienie debaty na temat źródeł syfilisu. Przez porównanie sekwencji genetycznych z różnych gatunków z rodzaju Treponema badacze zbliżyli się do uzyskania odpowiedzi na nurtujące ich pytania. Harper i jej koledzy przebadali 22 próbki krętka bladego, włączając w to próbki pobrane z wioski w Gujanie, gdzie malinica (Treponema pertenue) jest obecnie aktywna. W odróżnieniu od syfilisu, choroby przenoszonej drogą płciową, malinica zwykle przenosi się przez kontakt dotykowy. Uważana jest za bliskiego kuzyna syfilisu, a południowoamerykańska odmiana jest dobrym kandydatem na źródło choroby wenerycznej. Naukowcy wyróżnili 17 par bazowych genomu, które różnią się miedzy różnymi próbkami krętka. Pomiędzy syfilisem i malinicą aż cztery z tych par były identyczne, podczas gdy inne próbki miały co najwyżej jedną wspólną parę. Badania wykazały więc, że syfilis wyewoluował bardzo niedawno z badanej odmiany bakterii.

Syfilis, niegdyś kojarzony z kalectwem i wieloma zgonami, w tym i wielu sławnych ludzi, dziś można wyleczyć, jednak wciąż pozostawia wiele destrukcyjnych zmian w organizmie. Wśród ofiar tej choroby można wymienić wielu władców, jak króla Anglii Henryka VIII (zm. 1547) i jego syna Edwarda VI (zm. 1553) czy cara Rosji Iwana Groźnego (zm. 1584). Z polskich królów choroba dotknęła przede wszystkim Jagiellonów: króla Jana Olbrachta (1501) i jego brata Aleksandra (1506), a także ich brata, kardynała Fryderyka Jagiellończyka. Być może także Zygmunt August, ostatni władca z dynastii Jagiellonów, zmarł w 1572 roku właśnie w wyniku syfilisu.

Tytus Mikołajczak

Na podstawie Nature