Drezdenko

Trochę historii

Przed 1945 rokiem Drezdenko leżało w granicach państwa niemieckiego i nazywało się Driesen. Nazwa miasta zmieniała się na przestrzeni wiekow. W dokumentach z rożnych okresow miejsce to występuje jako: Drizina, Drizen, Drysen, Dreczen, Drisden a także Drecin, Drżeń lub Drzeń. Pierwsza wzmianka źrodłowa dotycząca Drezdenka pochodzi z 1092 roku. Jednak najważniejsze dokumenty potwierdzające istnienie grodu sięgają nie dalej jak do 1233 roku kiedy odnotowano w Drezdenku pobyt Władysława Odonicza. Drzeń uzupełniał funkcje najważniejszego podowczas piastowskiego grodu obronnego - Santoka, zwanego „kluczem i strażnicą Krolestwa Polskiego”. Grod był oblegany, zdobywany i niszczony. Pomimo wszystko przetrwał, zaś jego korzystne położenie na skrzyżowaniu szlaku drogowego z południa na połnoc i rzecznego od wschodu na zachod pozwoliło na wykształcenie się w sąsiedztwie grodu osady, ktora z biegiem lat przekształciła się w ośrodek miejski. Już w XIII wieku grod pełnił funkcję kasztelanii. W wieku XIII lub XIV Drezdenko przyjęło najprawdopodobniej prawo magdeburskie i stało się ośrodkiem miejskim w pełnym znaczeniu tego słowa. Pośrednie źrodła wskazują na datę 1317, ktorą przyjęto jako domniemany rok lokacji Drezdenka.

W początku XV wieku w spor o Drezdenko włączył się Zakon Krzyżacki, ktory w roku 1402 kupił Nową Marchię. W roku 1455, po odkupieniu Nowej Marchii od Krzyżakow, Landtag obradował nad dalszymi losami ziem nowomarchijskich. Pomimo zabiegow o prawo do Drezdenka czynionych przez Kazimierza Jagiellończyka, wydano decyzję korzystną dla władcy Brandenburgii. Niestety już w 1662 roku miasto zostało niemal w całości strawione przez wielki pożar. W XVIII wieku przeprowadzono regulację koryt rzek, osuszono bagna i zasiedlono świeżo uzyskane ziemie osadnikami z Niemiec, Holandii i Polski. Tym zakrojonym na wielką skalę przedsięwzięciem z woli Fryderyka II kierował – rezydujący w Drezdenku - radca dworu Franz Balthazar Schonberg von Brenckenhoff. W XIX wieku Drezdenko wkroczyło w „wiek pary”. Pierwsza wojna światowa przyniosła z sobą załamanie rynkow zbytu, zaś wytyczenie nowych powojennych granic jeszcze bardziej skomplikowało sytuację gospodarczo - polityczną. Stagnacja trwała do lat 30. XX wieku. Druga wojna światowa skończyła się dla Drezdenka 29 stycznia 1945 roku, gdy do miasta wkroczyła Armia Czerwona. Data ta stanowi najważniejszą cezurę w dziejach miasta.

Lokalizacja

Jest to niewielkie miasteczko położone w wojewodztwie lubuskim, na pograniczu Pojezierza Wielkopolskiego i Pomorskiego. Otoczone lasami, wśrod jezior, położone jest nad Notecią, 40 km na wschod od Gorzowa Wielkopolskiego. Obszar gminy Drezdenko (około 400 km2, z czego 75% to lasy) zajmuje centralną część Kotliny Gorzowskiej rozciągając się w poprzek Pradoliny Noteci od skraju Puszczy Drawskiej do granic Puszczy Noteckiej. Miasto położone jest przy linii kolejowej łączącej Krzyż z Kostrzynem n/Odrą, co umożliwia bezpośrednie połączenie z Berlinem. Bliskość węzła kolejowego w Krzyżu daje możliwość uzyskania połączeń nieomal ze wszystkimi miejscowościami w kraju. Uzupełnieniem połączeń drogowych i kolejowych jest żeglowna rzeka Noteć, łączy ona Drezdenko poprzez kanał Bydgoski z Wisłą oraz poprzez Wartę z Odrą.

Zabytkowy zespół urbanistyczny

Obszar zabytkowego zespołu urbanistycznego wyznaczony jest zewnętrzną zabudową ulic: Poniatowskiego, Kościuszki, Wiejskiej, Marszałkowskiej, Żeromskiego, Chrobrego. Ochroną konserwatorską objęte są także: ulica Łąkowa, Plac Wolności oraz teren dawnego grodziska po zachodniej stronie ulicy Kościuszki.

W przeważającej mierze zabytkowy zespoł urbanistyczny Drezdenka rozlokowany jest na obszarze ograniczonym widłami Starej i Leniwej Noteci. Układ urbanistyczny uległ pewnemu zatruciu, co wiąże się przede wszystkim ze zmianą konfiguracji terenu spowodowaną osiemnastowiecznymi pracami melioracyjnymi i przekopaniem nowego koryta Noteci, co w sposob znaczący zmieniło dawną sieć hydrologiczną. Niemniej jednak nadal da się wyodrębnić pięć jednostek urbanistycznych składających się na historyczny kształt miasta. Są to: grod, Chyża, Stare Miasto, twierdza i Nowe Miasto.

Drezdenko powstało w miejscu zwężenia Pradoliny Toruńsko – Eberswaldzkiej, na trasie dalekosiężnego szlaku komunikacyjnego przebiegającego od Szczecina do Kijowa. Powstanie grodu w Drezdenku wiązało się więc z ochroną przeprawy i miało znaczące walory militarne. Na południe od grodu wzdłuż biegu szlaku rozwinęła się osada, ktora pierwotnie mogła mieć charakter targowy. Od połnocnego krańca owalnicy w kierunku zachodnim odchodzi ulica Łąkowa – terytorium dawnej Chyży. Po wschodniej stronie dawnego szlaku, ktorego śladem jest dzisiejsza ulica Kościuszki, rozbudowało się Stare Miasto. Jest to prostokątny teren wokoł obecnego Starego Rynku z siecią przecinających się pod kątem prostym uliczek wyznaczających kwartały zabudowy. W pierwszych latach XVII wieku na wschod od Starego Miasta wybudowano twierdzę. Prowadząca do jej wnętrza „Brama Polska” przejęła funkcję dawniejszych bram miejskich. W II połowie XVIII wieku na obszarze pomiędzy Starym Miastem i twierdzą, a po jej rozebraniu rownież na terenie twierdzy wytyczono Nowe Miasto. Jego kształt zaprojektował krolewski architekt Ludwik Hahn. Jest to układ szachownicowy z usytuowanym centralnie dużym placem (obecnie Plac Wileński) i barokową osią urbanistyczną na linii wschod – zachod, łączącą Nowe i Stare Miasto. Wschodnim krańcem osi jest Plac Wolności obejmujący teren dawnej twierdzy. O specyfice zabudowy średniowiecznej wnioskować można tylko z analogii zakładając że budynki średniowiecznego Drezdenka były niskie, wykonane z nietrwałych materiałow, budowane z drewna lub w konstrukcji ryglowej, kryte strzechą, posadowione w układzie szeregowo – blokowym.

Wprawdzie nie posiadamy potwierdzonych informacji o lokalizacji pierwszego ratusza, można jednak założyć, że znajdował się w rynku, niewykluczone że w miejscu neogotyckiego budynku (obecnie siedziba Starostwa Powiatowego), ktory wybudowano w 1885 roku, po wyburzeniu wcześniejszego, budowanego w konstrukcji ryglowej. Charakterystyczny, wykonany z czerwonej cegły gmach był siedzibą władz miejskich do ok. 1900 roku, poźniej miał tam swoją siedzibę sąd. Niewątpliwie wielkim udogodnieniem w jego pracy był fakt, że od wschodu sąsiadował z więzieniem. W początku XX wieku władze miejskie przeniosły się do budynku na rogu ulic Warszawskiej i Nowogrodzkiej. Na ich potrzeby zaadoptowano trzy sąsiadujące ze sobą kamienice. Budynek ten, pełniący do dnia dzisiejszego funkcję magistratu, jest jedną z ciekawszych budowli secesyjnych.

Na przełomie XIX i XX wieku na terenie miasta wybudowano kilka secesyjnych kamienic. To one są dzisiaj elementami architektury, ktore najbardziej przyciągają uwagę. Ledwie kilka krokow od Urzędu Miejskiego, przy ulicy Poniatowskiego, pod numerem 29 znajduje się jedna z najpiękniejszych drezdeneckich kamienic. Tę reprezentacyjną budowlę wzniesiono w 1905 roku. Uwagę zwraca secesyjna dekoracja świeżo odnowionej elewacji, ale warto zajrzeć do wnętrza sklepu mięsnego na parterze, zachował się bowiem jego secesyjny wystroj i pierwotne elementy wyposażenia. Tuż za rogiem, przy ulicy Kościuszki pod numerami 36 i 38 znajdują się dwie kolejne secesyjne kamienice wybudowane w pierwszych latach XX wieku.

W perspektywie ulicy Kościuszki, po stronie zachodniej uwagę zwraca gorująca ponad sąsiednimi budynkami wieża ciśnień. Jest częścią zabudowań dawnych wodociągow, ciekawego kompleksu budynkow komunalnych z lat 1906/07. Wszystkie noszą znamiona specyficznego dla zabudowań fabrycznych z początku XX wieku pseudogotyku.

Twierdza

Budowę drezdeneckiej twierdzy rozpoczęto w połowie 1603 roku i zakończono ją w dwa lata poźniej. Założenie zrealizowano według projektu holenderskiego inżyniera wojskowego kapitana Mikołaja de Kampa. Było to umocnienie typu nizinnego o kształcie regularnego gwieździstego pięcioboku. Fundatorem przedsięwzięcia był elektor brandenburski Joachim Fryderyk, ktory w maju 1603 roku osobiście w murował kamień węgielny. Roboty nadzorował radca Berger z Kostrzyna, wyręczając w tej pracy starego i schorowanego de Kampę. Dopiero po zajęciu przez Szwedow twierdza doczekała się remontu, a nawet rozbudowy.

Chrzest bojowy przeszła w roku 1637 odpierając atak wojsk szwedzkich, ktore jednak zdobyły ją w dwa lata poźniej i obsadziły swoją załogą na następne dziesięć lat. W 1756 roku wybuchła wojna siedmioletnia, podczas ktorej miasto i twierdza Drezdenko dostały się pod okupację rosyjską. Wycofujące się wojska rosyjskie zniszczyły część twierdzy (rozburzono szańce, spalono palisady i faszyny). Nie oszczędziły także części zabudowań miejskich. Na mocy rozkazu Fryderyka II w 1765 roku zapadła decyzja o likwidacji drezdeneckiej twierdzy. Do dnia dzisiejszego z zabudowań pozostał budynek bramy w połnocnej kurtynie i dawna prochownia, ktora obecnie stanowi przyziemie osiemnastowiecznego spichlerza. W części południowej założenia pałacowego z XVIII wieku znajduje się podpiwniczenie, ktore najprawdopodobniej jest reliktem dawnego budynku komendantury.

Zespół Pałacowo - Parkowy

W latach 60. XVIII wieku część dawnego terenu twierdzy przeszła w ręce poznańskiego kupca Johanna Georga Treppmachera. W Drezdenku pojawił się na zaproszenie F. B. Brenckenhoffa – radcy dworu Fryderyka II, koordynatora wielkiej akcji osuszania błot noteckich. Skorzystał z jego propozycji i założył tu firmę handlową.

Z nadania Fryderyka II Treppmacher otrzymał godność radcy handlowego i część zrujnowanych zabudowań twierdzy wraz ze sporym kawałkiem łąki. W roku 1766, na fundamencie rozebranej wcześniejszej budowli, wystawił okazały poźnobarokowy pałac. Kupiec Treppmacher zmarł bezpotomnie, jego ogromny majątek przeszedł w ręce dalszych krewnych, a w poźniejszych latach został zlicytowany.

W XIX wieku zmieniono w sposob znaczący układ pomieszczeń i wystroj wnętrza. Wiele z zachowanych elementow wystroju zniszczono w okresie powojennym, podczas przerabiania pałacu na mieszkania, a także poźniej, podczas przerabiania mieszkań na klasy szkolne. Obecnie budynek jest siedzibą Gimnazjum nr 1 i od kilku lat, etapami, poddawany jest remontom, dzięki ktorym zapewne wkrotce odzyska należny sobie blask. Bryła budynku pozostała niezmieniona. W jego wnętrzu zachowały się kominki i sztukaterie. Zachowała się tablica inskrypcyjna dotycząca budowy pałacu i oryginalne, dobrze zachowane zabiegowe schody zdobione snycerką.

Kościół Parafialny p.w. Przemienienia Pańskiego

O pierwszym kościele zlokalizowanym na Placu Kościelnym wiadomo, że spłonął podczas wielkiego pożaru Drezdenka w 1662 roku. W pracach budowlanych mieszkańcow Drezdenka wspomogł znacząco Elektor Fryderyk Wilhelm, ktory na odbudowę świątyni darował drewno, wapno i cegłę. Kościoł odbudowano w 1664 roku a w roku 1679 do jego bryły dostawiono wieżę. W wieży zawisł dzwon odlany w szczecińskiej giserni, ktory w 1740 roku pękł podczas wyjątkowo ciężkiej zimy. W 1752 roku budowla musiała zostać zburzona, bo groziła zawaleniem i zastąpiono ją nową.

Kościoł parafialny p. w. Przemienienia Pańskiego w Drezdenku wybudowano według projektu architekta prof. Johannesa Otzena (choć są tacy, ktorzy autorstwo projektu przypisują architektowi o nazwisku Spitt). 11 czerwca 1902 roku poświęcono nową świątynię. Po przejęciu Drezdenka przez Polakow, w dniu 5 sierpnia 1945 roku kościoł poświęcono na świątynię katolicką.

Jest budowlą neogotycką zwieńczoną ponad siedemdziesięciometrową wieżą. Świątynia posiada halowe, trzyprzęsłowe, trzynawowe wnętrze zamknięte jednoprzęsłowym, trojbocznym prezbiterium. Uwagę zwiedzających przyciągają witrażowe okna prezbiterium. Ich fundatorami byli bracia Stoltz. Cykl witraży w kościoła przedstawia: zwiastowanie Najświętszej Maryi Panny, nawiedzenie św. Elżbiety, ofiarowanie Jezusa w świątyni, w rozecie – pokłon trzech kroli; chrzest w Jordanie, modlitwa w Ogrojcu, Ostatnia wieczerza, w rozecie – ukrzyżowanie; zmartwychwstanie, spotkanie z Marią Magdaleną, droga do Emaus, niewierny Tomasz, w rozecie – zesłanie Ducha Świętego.

W kościele znajdują się doskonale zachowane organy z 1902 roku wykonane przez firmę znanego organmistrza Wilhelma Sauera z Frankfurtu nad Odrą. Od 1995 roku w kościele organizuje się Letnie Festiwale Muzyki Organowej, podczas ktorych znani wykonawcy wykorzystują walory drezdeneckich organow prezentując swoj kunszt muzyczny.

Kościół p.w. Matki Bożej Różańcowej

Korzeni dzisiejszego kościoła p. w. Matki Bożej Rożańcowej przy ulicy Żeromskiego, pierwszego po reformacji kościoła katolickiego w mieście, należy szukać w II połowie XIX wieku. Niewykluczone, że powstanie świątyni katolickiej wiązało się z faktem zamieszkiwania Drezdenka i okolic przez ludność polską wyznania katolickiego. W tym budynku znalazła siedzibę szkoła i pierwszy kościoł katolicki. Poświęcono go w październiku 1898 roku. Wowczas gmina katolicka liczyła już ponad 400 osob.

Jest to neogotycka budowla z niewielkim trojbocznie zamkniętym prezbiterium i strzelistą wieżą flankowaną dwiema przybudowkami. Wystroj i wyposażenie kościoła prawie w całości jest pierwotne. Zmienił się tylko wystroj ścian, odmalowanych po 1945 roku. W prezbiterium znajduje się dziewiętnastowieczny ołtarz w formie tryptyku. W jego centrum umieszczono obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Po bokach ołtarza ustawione są polichromowane figury św. Krzysztofa i św. Agnieszki. Po przeciwległej stronie jest empora muzyczna, a w niej organy datowane na początek XX wieku, wykonane w firmie Schlag & Sohne ze Świdnicy. Obecnie kościoł posiada jeden spiżowy dzwon, dwa dzwony pochodzące z pierwotnego wyposażenia nie zachowały się. Okna witrażowe wspołczesne, wykonane w 1987 roku.

Kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa

W 1914 roku według projektu budowniczego ze Strzelec Krajeńskich, o nazwisku Prejawa, wzniesiono istniejący do dzisiaj kościoł. Pierwotnie kościoł wyposażony był w trzy dzwony wykonane w pracowni C. F. Ulricha w Apolda.

Zachowało się tylko jedno owalne witrażowe okno. Pozostałe witraże wykonano w latach 80. XX wieku, ich tematyką są sceny z życia i męki Chrystusa. Pierwotnym elementem architektonicznym jest łuk tęczowy oddzielający nawę od prezbiterium. Jest to łuk koszowy, z malarskim przedstawieniem baranka, ryby i gołębicy – symbolu Ducha Świętego otoczonych ornamentem roślinnym.

Wyposażenie ruchome kościoła nosi cechy neobarokowe. W prezbiterium znajduje się barokowy ołtarz przeniesiony z nieistniejącego ryglowego kościoła w Drezdenku. W centralnej części ażurowego zwieńczenia znajduje się przedstawienie aniołka grającego na trąbce. Rzeźba otoczona jest dekoracją wstęgową z motywem roślinnym, a w narożach znajdują się dwie postacie aniołkow. W ołtarzu umieszczono obraz „Najświętszego Serca Pana Jezusa”. Ambona pochodzi z kościoła w Lubiewie. Ołtarz boczny Matki Bożej Nieustającej Pomocy i stacje drogi krzyżowej przeniesiono do kościoła w latach 50. XX wieku. W emporze zachodniej są datowane na 1914 roku, sygnowane przez firmę Grunberg ze Szczecina organy.

Fortyfikacje

Na skraju moreny, wzdłuż linii Noteci rozciąga się sieć umocnień południowego krańca Wału Pomorskiego. Po rozpoczęciu II wojny światowej ten pas wybudowanych pomiędzy 1934 a 1937r. fortyfikacji wydawał się Niemcom nieprzydatny, dlatego cała inwestycja nigdy nie została doprowadzona do końca. W założeniu fortyfikacje miały osłaniać Pomorze Zachodnie przed uderzeniem wojsk polskich. Swoją przydatność potwierdziły dopiero zimą 1945 roku jako linia niemieckiego oporu wobec nadciągającej Armii Czerwonej. Przed rokiem 1945 wyposażenie fortyfikacji w części zdemontowano i przewieziono w rejon Wału Atlantyckiego. Stan, ktory możemy oglądać dzisiaj to efekt poźniejszych wysadzeń, głownie z lat 50. XX wieku. Umocnienia linii noteckiej rozciągają się na ponad sześćdziesięciokilometrowym odcinku, wzdłuż brzegu Pradoliny Toruńsko – Eberswaldzkiej. Ich największe zagęszczenie dotyczy odcinka pomiędzy Zwierzyniem a Drezdenkiem, na ktorym występują nawet po trzy obiekty na przestrzeni kilometra.

Większość fortyfikacji linii noteckiej to jedno- lub dwusektorowe obiekty o odporności B1 przystosowane do prowadzenia ognia czołowego. Najcięższe budowle, o odporności A, zlokalizowano w sąsiedztwie jazu na Noteci - jednego z dwu jazow, ktorych budowę pierwotnie planowano. Był to jaz klapowy o całkowitej długości ok. 250 m. Składał się z kilku zapor klapowych, śluzy żeglugowej, schronow z maszynownią i mechanizmami podnoszenia klap. Założenie od południa zamykał wał przeciwpowodziowy i nasyp kolejowy, od połnocy zaś pozycja osłonowa składająca się z jednosektorowych standartowych schronow bojowych i większego schronu służącego załodze jazu.

Chyża

Jest to jedna z ponad stu Chyż znajdujących się na terenie dawnej Brandenburgii. Podobnie jak w przypadku innych tego typu reliktow urbanistycznych może ona być pozostałością osady służebnej wobec zamku, o rodowodzie sięgającym czasow przed kolonizacją askańską, choć rownie dobrze może być produktem owej kolonizacji. W wypadku Drezdenka rejon dawnej Chyży (dzisiejsza ulica Łąkowa) pozostaje poza zwartym zespołem urbanistycznym Starego Miasta. Jej istnienie poświadczone jest w źrodłach z 1514 roku. Według szesnastowiecznego rejestru w Chyży mieszkało 21 gospodarzy. Wiadomo, że nie podlegała prawu miejskiemu i aż do 1894 roku pozostawała samodzielna administracyjnie. Specyfiką Chyży był także jej charakter narodowościowy. Jak wskazuje źrodło z 1608 roku, wielu jej mieszkańcow mowiło po polsku. Niewykluczone więc, że była to enklawa ludności polskiej, być może o starym słowiańskim rodowodzie, funkcjonująca w bezpośrednim sąsiedztwie niemieckiego miasta. Obszar Chyży nie zmieniał się do połowy XIX wieku, liczba gospodarstw nie przekraczała 22. Dopiero w opracowaniu Recklinga pojawia się informacja z 1894 roku o 36 zabudowanych parcelach.

Muzeum Puszczy Drawskiej i Noteckiej im. Franciszka Grasia

W pierwszych latach XVII wieku, na wschod od miasta, wybudowano potężną twierdzę. Obok budynkow koszarowych, magazynow i wartowni znajdował się tam także budynek prochowni. W połowie XVIII wieku budynek ten zaadoptowano na magazyn. Parter budynku rozbudowano nieco w kierunku połnocnym i od tego czasu przytyka on do dawnej kurtyny twierdzy. Na powiększonym przyziemiu nadbudowano w technice ryglowej piętro magazynowe. Całość zwieńczono dwuspadowym dachem kryjącym dwupoziomowe poddasze. W elewacji południowej zamontowano kołowrot do pionowego transportu towarow a na każdej z kondygnacji usytuowano otwory przeładunkowe. Do II połowy lat 70. XX wieku budynek pełnił funkcje magazynowe. Poźniej został przejęty przez władze Drezdenka z przeznaczeniem na Muzeum. W latach 1981 – 1985 spichlerz poddany został gruntownemu remontowi. Dzięki zabiegom konserwatorskim dzisiaj możemy oglądać w części oryginalną konstrukcję szkieletową budynku i odrestaurowane wrota w elewacji południowej. Spichlerz jest jednym z najstarszych, a najprawdopodobniej (przyziemie) najstarszym, zachowanym budynkiem w Drezdenku. Jest obiektem wpisanym do Rejestru Zabytkow i podlega ścisłej ochronie.