"Nigdy jeszcze w dziejach literatury światowej pisarze nie zetknęli się z niczym takim, jak masowa zagłada ludzi, niewiedzących, dlaczego się ich zabija, wycisnąwszy z nich uprzednio wszystkie soki - podkreślał Michaił Heller, rosyjski historyk, straszliwą osobliwość zjawiska, z jakim musiała się zmierzyć "literatura GUŁagu". Musiała, bo "to temat niewyobrażalny, a przecież realny, istniejący naprawdę, żyjący obok nas" (Warłam Szałamow).
Początków polskiej literatury łagrowej można by szukać jeszcze w latach 30. XX w. ("Pamiętnik z Sołówek" Mieczysława Lenardowicza; "Prawda o Sowietach" Franciszka Olechnowicza). Najistotniejsze świadectwa powstały jednak później: książki Józefa Czapskiego ("Wspomnienia starobielskie", "Na nieludzkiej ziemi"), praca Kazimierza Zamorskiego i Stanisława Starzewskiego "Sprawiedliwość sowiecka". W 1951 roku ukazał się "Inny świat" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, jedno z najważniejszych w literaturze światowej świadectw o sowieckich obozach pracy. (Niestety było jednak zbyt wcześnie, by Zachód uwierzył w istnienie łagrów. Stało się to dwie dekady później, gdy ukazał się monumentalny "Archipelag GUŁag" Aleksandra Sołżenicyna).
Swoje wspomnienia o pobycie w łagrach wydali również tacy polscy pisarze jak Beata Obertyńska, Wacław Grubiński, Hermina Naglerowa, Marian Czuchnowski, Barbara Skarga czy Anatol Krakowiecki.
Poniżej przypominamy, przywołując nagrania Radia Wolna Europa i Polskiego Radia, najważniejsze literackie świadectwa o GUŁagu, wychodząc od arcydzieła Aleksandra Sołżenicyna (w tym roku przypada 45. rocznica przyznania temu znakomitemu pisarzowi literackej Nagrody Nobla). Wśród zamieszczonych tu świadectw nie mogło również zabraknąć wstrząsających - i kanonicznych - "Opowiadań kołymskich" Szałamowa.