Piekło na ziemi 1940-1945
Przez cały czas istnienia Auschwitz-Birkenau pełnił rolę obozu koncentracyjnego, w krótkim czasie od założenia stał się największym niemieckim obozem śmierci.
14 czerwca 1940 roku do obozu przyjechał pierwszy transport z polskimi więźniami. Zwożeni tu ludzie ginęli z powodu nieludzkich warunków egzystencji, głodu i pracy ponad siły.
Od pierwszych miesięcy 1942 roku po decyzji o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” ze stycznia 1942 roku, obóz w Auschwitz stał się największym miejscem natychmiastowej i bezpośredniej Zagłady Żydów zwożonych tu z całej Europy.
Załogę obozu stanowili członkowie SS – na początku 700 osób, a w sierpniu 1944 roku ponad trzy tysiące esesmanów i nadzorczyń, wszyscy przypisani do stacjonującej na terenie każdego obozu jednostki SS-Totenkopf (po polsku trupia czaszka, jednostka uznawana za najbardziej fanatyczną). W ciągu istnienia obozu, przez Auschwitz przewinęło się ponad 8 tysięcy esesmanów i 200 nadzorczyń.
Niemcy po wielu eksperymentach w odkryciu możliwości jak najbardziej skutecznego sposobu masowego uśmiercania, uruchomi w Auschwitz komory gazowe i krematoria. Wiosna 1943 roku dziennie w komorach gazowych uśmiercano około 1200 osób.
3 września 1941 roku w obozie Auschwitz Niemcy dokonali pierwszej masowej egzekucji za pomocą Cyklonu B. Ta okryta złą sławą trucizna to ziemia okrzemkowa nasączona cyjanowodorem. Sposób uzyskiwania środka opracował w latach 20. XX w. niemiecki uczony żydowskiego pochodzenia Fritz Haber. Cyklon w zamyśle Habera miał służyć do dezynsekcji i deratyzacji. Sam uczony musiał po przejęciu władzy przez nazistów uciekać z Niemiec.
Od 1942 roku najliczniejszą grupą więźniów byli Żydzi. Spośród nich - według danych udostępnianych przez Muzeum Auschwitz najwięcej było Żydów węgierskich (438 tys.) oraz Żydów polskich (300 tys.). Pozostałych Żydów zwożono do Auschwitz z całej Europy, m.in. Francji – 69 tys., Holandii – 60 tys., Grecji – 50 tys.
Spośród 1,3 miliona uwięzionych (głównie Żydów, Polaków i Romów i Sinti) śmierć poniosło 1,1 miliona Żydów.
Piece gazowe oprawcy wygasili w październiku 1944 roku na wieść o przesuwającej się na zachód Armii Czerwonej.
Od grudniu 1944 roku Niemcy ewakuowali większość obozów koncentracyjnych i śmierci znajdujących się na zajętych przez III Rzeszę terenach przedwojennej Polski. 17 stycznia 1945 roku rozpoczęli ewakuację obozu Auschwitz.
Ewakuacje te, nazywane później marszami śmierci, dawały więźniom nadzieję, że może wolność za chwilę nadejdzie, ale dla wielu skończyły się śmiercią. Dziennie musieli pokonać ok. 20-30 km, noclegi najczęściej odbywały się pod gołym niebem. Mróz, brak jedzenia, wyczerpanie. Niektórzy próbowali uciekać, ale w wielu wypadkach kończyły się niepowodzeniem Niemcy strzelali do każdego, kto taką próbę podejmował.
27 stycznia 1945 roku oswobodzonych zostało 7 tysięcy więźniów największej „fabryki śmierci”, w tym ponad 300 dzieci. Niemieckiemu kierownictwu Auschwitz nie udało się zatrzeć wszystkich śladów.
