Symbolika grobów była ściśle związana z aktualną sytuacją okupowanego kraju, budziła wiele wzruszeń i refleksji, krzepiła serca, stawała się niemą manifestacją patriotyczno-religijną. Po wojnie groby odwiedzali mieszkańcy stolicy, którzy pamiętali narodziny tradycji. Niektóre z nich rozbierano po interwencji cenzorów.
Od 1940 roku w każdy wieczór poprzedzający Wielki Piątek w kościele przy Krakowskim Przedmieściu 68 budowano scenografie, których tematem było symboliczne przedstawienie wydarzeń z ostatnich dwunastu miesięcy. Prezentacja patriotycznych Grobów Wielkanocnych trwała od 1940 do 1944 roku, a następnie od roku 1980 do 1994. Powstało w sumie dwadzieścia sześć scenografii. Tradycję budowania patriotycznych Grobów Wielkanocnych zapoczątkował, jako jedyny autor ich scenografii, Stanisław "Miedza" Tomaszewski - naczelny plastyk Delegatury Rządu na Kraj oraz Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej.
Stanisław Tomaszewski, absolwent warszawskiej ASP z czerwca 1939 roku, działania w konspiracji rozpoczął od współpracy z Prezydentem Warszawy Stefanem Starzyńskim. Stanisław Tomaszewski był twórcą i wykonawcą większości prac plastycznych dla Delegatury Rządu i Armii Krajowej. Został aresztowany i uwięziony na Pawiaku we wrześniu 1941 roku. Komórka organizacyjna AK, w której pracował zdecydowała się na zorganizowanie jego ucieczki. Rozpoczęto od zaszczepienia artyście na Pawiaku przez dr Annę Sipowicz-Gościcką tyfusu brzusznego. Następnie umieszczonego w szpitalu miejskim przy ulicy Płockiej, podczas pozorowanej operacji ślepej kiszki, zamieniono ze zwłokami innego pacjenta i wywieziono poza teren szpitala. Historię tę przypomina reportaż Krystyny Melion "Walka o śmierć", archiwalne nagranie Polskiego Radia z 1964 roku.
Dzięki ofiarności konspiratorów, wśród których znaleźli się również bracia Tomaszewskiego: Zbigniew i Jerzy, artysta już pod koniec października 1941 roku powrócił do pracy w strukturach podziemnych. W okresie okupacji przyjmował rożne pseudonimy: "Malarz", "Bartoszek", "Wiśniewski" i najbardziej znany "Miedza". Jak sam mówił: "«miedza» właśnie dlatego, że Niemcy nie dadzą mi rady, nigdy mnie nie przeskoczą".
Najważniejszą działalnością "Miedzy" była jego praca w dywersyjnej Akcji "N" i "Antyk", których był jedynym ilustratorem. Akcja "N" , w ramach której powstały periodyki, ulotki i rysunki uderzały w najbardziej newralgiczne punkty niemieckiej armii i okupacyjnego aparatu, była cenną pomocą dla ruchu oporu we wszystkich krajach zajętych przez Niemców.
Akcja "Antyk", o mniejszym zasięgu skierowana była przeciwko Związkowi Radzieckiemu.
"Miedzy" powierzano także pojedyncze działania polegające m. in. na: wykonaniu banknotów Emisyjnego Banku Polskiego (1940 roku), podrabianiu podpisów funkcjonariuszy niemieckich. W zimie 1943 r. zaprojektował dywersyjną pięciomarkówkę, tzw. "Ostmarke", przeznaczoną dla żołnierzy niemieckich na terenach wschodnich.
3 maja 1944 roku. Stanisław Tomaszewski odznaczony został Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami przez dowódcę AK gen. Tadeusza Bora Komorowskiego. W czasie Powstania Warszawskiego zajmował się projektowaniem afiszy i plakatów, szkicował postacie żołnierzy. W połowie sierpnia, gdy powstała poczta powstańcza zaprojektował znaczek pocztowy.
Po wojnie wykładał na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, zasłużył się również jako architekt stolicy. Za całokształt twórczości uhonorowano go odznaczeniem św. Alberta. "Miedza" był ojcem chrzestnym i pierwszym nauczycielem prawdziwej historii Polski śp. Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego. Zmarł 15 grudnia 2000 roku.
Fotografie Grobów Wielkanocnych z lat 1940 – 1944 autorstwa Jerzego Tomaszewskiego fotoreportera i korespondenta z ramienia Delegata Rządu na Kraj i Komendanta Głównego Armii Krajowej.
Pierwszy grób z 1940 roku, nawiązał do tragedii oblężonej stolicy. Obrazował spalone domy i uliczne mogiły, nad którymi autor umieścił krzyż ze spalonych krokwi.
Stanisław "Miedza" Tomaszewski - grób z 1940 (fot. z archiwum Elżbiety Berus-Tomaszewskiej)
W 1941 roku grób stanowił syntezę terroru i zniszczeń, które rozpoczęły się w poprzednim roku. Warszawiacy zobaczyli gruzy i połamane lichtarze - grób symbolizował straty w kulturze polskiej.
Zdj. 2 – Stanisław „Miedza” Tomaszewski - grób z 1941 (fot. z archiwum Elżbiety Berus-Tomaszewskiej)
W 1942 roku, gdy prawie cała Europa była okupowana przez Niemców, w Polsce panował wojenny terror - w scenografii patriotycznej pojawiły się pierwsze akcenty nadziei. Po przydrożnym krzyżu pięła się zielona roślina, a przez kikut spalonych domów widać było wschodzące słońce.
Zdj. 3 – Stanisław „Miedza” Tomaszewski - grób z 1942 (fot. z archiwum Elżbiety Berus-Tomaszewskiej)
W 1943 roku głównym motywem projektu stali się partyzanci i konspiracja. Za kulisami, którymi obudowano grób, widać było sylwetki żołnierzy podziemia. U stóp Chrystusa rosła polna wierzba.
Zdj. 4 – Stanisław „Miedza” Tomaszewski - grób z 1943 (fot. z archiwum Elżbiety Berus-Tomaszewskiej)
W 1944 roku grób obrazował egzekucje publiczne. Ceglane ściany i krzyże wbite w zwały ziemi. Na symbolicznych mogiłach ofiar egzekucji złożono biało-czerwone kwiaty.
Zdj. 5 – Stanisław „Miedza” Tomaszewski - grób z 1944 (fot. z archiwum Elżbiety Berus-Tomaszewskiej)
W artykule wykorzystano fragmenty tekstu autorstwa Elżbiety Berus-Tomaszewskiej.
