Maria Dąbrowska (1889-1965)
Powieściopisarka, tłumaczka. Jej najsłynniejsza powieść "Noce i dnie" była nominowana do Literackiej Nagrody Nobla. Zaangażowana w sprawy publiczne, głównie związane z oświatą i obroną swobód obywatelskich. W latach 1907-1914 studiowała w Szwajcarii i Belgii nauki przyrodnicze, ekonomię i socjologię. Popierała ideę ruchu spółdzielczego. Należała do Ligi Kobiet Polskich Pogotowia Wojennego, wspierała walkę zbrojną o niepodległą Polskę przeciwko Rosji. W swych licznych publikacjach, w czasie I wojny światowej, nawoływała chłopów do wstępowania do Legionów. Admiratorka polityki Piłsudskiego. Jej nastawienie zmieniło się w czasie procesu brzeskiego. Tajemnicą poliszynela były jej życiowe wybory – była w związkach z mężczyznami i z kobietami, o czym pisała w "Dziennikach".
- Ukształtowała ją atmosfera domu rodzinnego – inteligentna, oczytana matka, romantyczne umiłowanie ojczyzny przez ojca, uczestnika powstania styczniowego – mówiła prof. Ewa Manowiecka z Muzeum Literatury w Warszawie. (PR, 26.03.2017)
volume_up
Maria Dulębianka (1861–1919)
Niestrudzona działaczka na rzecz równouprawnienia kobiet. Publikowała w znanych pismach. Zadebiutowała w 1894 roku – na łamach "Prawdy" zamieściła ostrą krytykę "Emancypantek" Bolesława Prusa. Protestowała przeciwko mężczyznom wypowiadającym się na temat zadań kobiet. Od 1895 roku agitowała na rzecz dopuszczenia kobiet na studia artystyczne. Na początku XX wieku włączyła się w walkę o prawa wyborcze kobiet w Galicji. W 1908 roku wydała pracę "Polityczne stanowisko kobiety". Celowo kandydowała do Sejmu galicyjskiego, mimo braku uprawnień. W 1909 roku założyła Lwowski Związek Uprawnienia Kobiet. Redagowała dodatek kobiecy "Kuriera lwowskiego". W 1912 roku stanęła na czele Komitetu Obywatelskiego Pracy Kobiet, który zachęcał kobiety do pracy na rzecz idei legionowej. W listopadzie 1918 roku założyła na ulicach Lwowa punkty pielęgniarskie, gdzie zajmowano się rannymi po obu stronach konfliktu.
- Była jedną z pierwszych polskich feministek, cenioną, znaną i szanowaną. Popierała pracę zarobkową kobiet, mówiła o ich prawach. Nie wszystkim się to podobało - mówił dr Sebastian Duda. (PR, 19.03.2018)
volume_up
Wanda Gertz (1896-1958)
W latach 1914-1916 w przebraniu męskim, pod nazwiskiem Kazimierz Żuchowicz, pełniła służbę w oddziałach frontowych I Brygady Legionów. W czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku zastępczyni dowódczyni Ochotniczej Legii Kobiet na Froncie Litewsko-Białoruskim. W okresie międzywojennym była instruktorką i organizatorką obozów Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Po przewrocie majowym osobista sekretarka Józefa Piłsudskiego. W czasie II wojny światowej brała udział w obronie Warszawy, służyła w Armii Krajowej, walczyła w Powstaniu Warszawskim. Po wojnie na emigracji.
- Kamuflaż Wandy Gertz był chyba skuteczny ze względu na to, że pochodziła z rodziny wojskowych – mówił Michał Leszczykowski, współautor książki "Jedenastu dzielnych ludzi". (PR, 30.10.2008)
volume_up
Irena Kosmowska (1879-1945)
Jedna z najbardziej znanych działaczek niepodległościowych, ludowych i oświatowych. Sekretarz redakcji tygodnika "Zaranie". Dzięki jej wysiłkom powstała szkoła dla dziewcząt w Krasieninie. Działała w Polskiej Organizacji Wojskowej. Tworzyła drużyny Związków Strzeleckich. Od 1915 więziona w Moskwie. Członek Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny. Od 1918 roku w PSL "Wyzwolenie". Wiceminister propagandy i opieki społecznej w rządzie Ignacego Daszyńskiego. Posłanka na Sejm Ustawodawczy I i II kadencji w II RP. Do zamachu majowego zwolenniczka Józefa Piłsudskiego. W 1930 roku na wiecu w Lublinie nazywała Piłsudskiego szaleńcem. Aresztowana i za obrazę władzy skazana na pół roku więzienia. Zwolniona za kaucją. Ułaskawiona przez prezydenta Ignacego Mościckiego.
- Była jedną z siedmiu kobiet-posłanek w Sejmie I kadencji II RP. Niezwykle aktywna, zaangażowana, zajmowała się głównie sprawami społecznymi – mówił dr Arkadiusz Indraszczyk. (PR, 18.08.2015)
volume_up
Wanda Krahelska (1886-1968)
Bojowniczka PPS. W 1906 roku uczestniczyła w przygotowaniach do zamachu na generał-gubernatora Gieorgija Skałona; uniknęła aresztowania. W latach 1914 -1916 należała do Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych i Naczelnego Komitetu Narodowego. Pracowała w Biurze Prasowym Naczelnego Komitetu Narodowego oraz uczestniczyła w działaniach PPS, m.in. dotyczących oświaty. W niepodległej Polsce członkini Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet, redaktorka miesięcznika "Arkady". Podczas okupacji współtwórczyni - razem z Zofią Kossak-Szczucką - Rady Pomocy Żydom "Żegota".
- Pracowała w biurze prasowym Naczelnego Komitetu Narodowego, sprawującego władzę cywilną nad Legionami - podkreślał prof. Andrzej Notkowski. (PR, 2.10.2002)
volume_up
Zofia Moraczewska (1873-1958)
Żona Jędrzeja Moraczewskiego, pierwszego premiera odrodzonej Polski, członkini Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego, założycielka organizacji "Związek Kobiet" i "Praca", wspózałożycielka Ligii Kobiet Polskich (1916). W latach 1917-1918 członkini Związku Sanitariuszek. W 1919 roku została posłanką na Sejm Ustawodawczy. Czołowa działaczka prosanacyjnego "Demokratycznego Komitetu Wyborczego Kobiet Polskich" (1927) oraz Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet. W 1935 roku powołała do życia "Samopomoc Społeczną Kobiet".
- W Legionach służyło 30 tys. mężczyzn, drugie tyle kobiet działało w różnych organizacjach. Największą z nich była Liga Kobiet Galicji i Śląska, jej przewodniczącą była Zofia Moraczewska – mówił historyk Kamil Janicki (PR, 13.11.2018)
volume_up
Zofia Nałkowska (1884–1954)
Studiowała historię, geografię, ekonomię i językoznawstwo na tajnym Uniwersytecie Latającym. Zadebiutowała w 1898 roku na łamach "Przeglądu Tygodniowego" jako poetka. W 1906 ogłosiła powieść "Kobiety". W Kielcach, w latach 1906–1907 współuczestniczyła w przygotowywaniu tygodnika postępowo-demokratycznego "Echa Kieleckie", publikowała nowele i przekłady, poruszała kwestię kobiecą. W okresie międzywojennym pracowała dla polskiego rządu w Biurze Propagandy Zagranicznej. Od 1926 roku prowadziła salon literacki. Od 1933 roku w składzie zespołu literackiego Przedmieście. W zarządzie polskiego PEN-Clubu i Związku Literatów Polskich. Posłanka na Sejm Ustawodawczy 1947-1952. Działaczka Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce.
- Wielką zdobyczą na drodze walki z prawem przemijania wydaje mi się utrwalanie żywego głosu ludzkiego na taśmie – archiwalna wypowiedź Zofii Nałkowskiej z 1953 roku.
volume_up
Wanda Pełczyńska (1894 - 1976)
Członkini "Zarzewia" i Polskich Drużyn Strzeleckich, "Znicza" i Legii Niepodległości. Podczas I wojny światowej kurierka I Brygady Legionów. W czasie wojny polsko-bolszewickiej komendantka kurierek frontu Litewsko-Białoruskiego i komendantka główna Wydziału Instruktorek Oświatowych. W odrodzonej Polsce m.in. redaktorka naczelna "Bluszczu". Członkini ZWZ i AK. Uczestniczka Powstania Warszawskiego. Po wojnie na emigracji, współpracownica Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.
- Członkinie "Zarzewia" i Drużyn Strzeleckich na terenie zaboru rosyjskiego kolportowały bibułę do Wilna i Kijowa. Nazywałyśmy to "szmuglowaniem wolności" – wspominała Wanda Pełczyńska. (RWE, 30.09.1971)
volume_up
Aleksandra Piłsudska (1882–1963)
Z domu Szczerbińska. Od 1904 roku w Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1906 roku poznała Józefa Piłsudskiego. Brała z nim udział w akcji pod Bezdanami w 1908 roku i w napadzie na bank w Kijowie. Współpracowała ze Związkiem Strzeleckim. Współtworzyła Towarzystwo Opieki nad Więźniami Politycznymi. Po wybuchu I wojny światowej wstąpiła do Legionów do oddziału wywiadowczo-kurierskiego I Brygady Legionów Polskich; komendantka kurierek legionowych. Zawiadywała logistyką magazynów broni w Warszawie. Od 1917 w wywiadzie Polskiej Organizacji Wojskowej; kurierka materiałów wybuchowych Od 1921 roku żona naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego. Prowadziła działalność charytatywną. Działała także w Unii Obrończyń Ojczyzny, organizacji utrzymującej łączność między kombatantami I wojny światowej.
- Kobiety bardzo mocno stały po stronie wiary, że Polska kiedyś odzyska wolność. Takie były babka i matka Aleksandry Szczerbińskiej – mówiła Katarzyna Droga, autorka książki o drugiej żonie Piłsudskiego w rozmowie z Janem Niebudkiem. (PR, 3.05.2018)
volume_up
Maria Piłsudska (1865–1921)
Wilnianka, z rodziny szlacheckiej, od młodości związana z konspiracją. Prowadziła salon, przez który przewijali się ludzie związani z niepodległościową konspiracją. Słynąca ze swojej urody, poznała swoich dwóch późniejszych adoratorów: Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego. To dla niej Piłsudski został ewangelikiem i wziął z nią ślub w 1899 roku. Po ślubie w Łodzi, gdzie Józef prowadził drukarnię "Robotnika". Tam aresztowani. Piłsudski przewieziony do Cytadeli Warszawskiej symulował chorobę psychiczną, przeniesiony do Petersburga do więzienia dla umysłowo chorych, skąd udało mu się uciec. Maria pomogła mu przedostać się do Galicji. Była jego żoną do końca życia, nigdy nie zgodziła się na rozwód. Po 1907 roku partnerką życiową Piłsudskiego była Szczerbińska. Piłsudski nie pojawił się na pogrzebie żony.
- Miłość Marszałka wyrosła z konspiracji, podczas walki z caratem, w dramatyzmie redagowania pisma "Robotnik" - o Marii Piłsudskiej mówi prof. Ludwik Malinowski. (PR, 11.11.1997)
volume_up
Maria Rychterówna (1887-1975)
Od 1909 roku studiowała polonistykę we Lwowie. Od 1912 roku należała do Polskich Drużyn Strzeleckich. Od 1915 roku w oddziale wywiadowczym I Brygady Legionów Polskich. Kurierka między kwaterą Legionów w Zagórzu a Warszawą. Zaangażowana w działalność Polskiej Partii Socjalistycznej oraz w Polskiej Organizacji Wojskowej. Zorganizowała na przełomie 1915/1916 roku Pocztę Listów Prywatnych, przeznaczoną głównie do kontaktów żołnierzy Legionów a ich rodzinami. W 1918 i 1919 roku pracowała w "Głosie Nauczycielskim" i w Zarządzie Głównym Zrzeszenia Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. Do 1923 roku prowadziła ruchome biblioteki i pracowała w dziale oświaty Ministerstwa Spraw Wojskowych. Działała w Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet. Agitowała na rzecz udziału kobiet w wyborach.
- W czasie I wojny światowej kobiety stworzyły wbrew zakazom zaborców prawdziwą pocztę w Warszawie. Zorganizowały między sobą sieć listonoszy i dostarczyły listy tysiącom Polaków – mówił historyk Kamil Janicki. (PR, 7.11.2018)
volume_up
Stefania Sempołowska (1869 -1944)
W 1887 roku zdała egzamin nauczycielski i pracowała w Gimnazjum Męskim w Warszawie. Działała na rzecz emancypacji kobiet oraz w Kobiecym Kołe Oświaty Ludowej. W 1894 roku założyła w swoim mieszkaniu w Warszawie tajną szkołę dla dziewcząt. Napisała nowatorskie podręczniki do nauki matematyki, geografii i literatury. Od 1895 roku włączyła się opiekę nad więźniami politycznymi oraz w ruch socjalistyczny. Za to trafiła kilkakrotnie do więzienia. Organizowała kursy nauki dorosłych analfabetów. W 1913 roku założyła pismo dla młodzieży i dzieci. W czasie I wojny związana z Polską Organizacją Wojskową. Po odzyskaniu niepodległości agitowała na rzecz polskiego Gdańska, Warmii i Mazur oraz Górnego Śląska. Od obozu piłsudczyków odwróciła się po przewrocie majowym.
- Żyła, jak chciała. Dążyła do niezależności i nie przejmowała się konwenansami społecznymi – słyszymy w audycji z cyklu "Biografie niezwykłe". (PR, 27.07.1974)
volume_up
Maria Skłodowska - Curie (1867–1934)
Fizyczka i chemiczka, pierwsza i jedyna kobieta w historii – otrzymała Nagrodę Nobla z fizyki (1903), a potem z chemii (1911). Pierwsza kobieta profesor na Sorbonie. Napisała pracę na temat magnetyzmu stali, z mężem Piotrem Curie badała promieniotwórczość. W 1898 roku odkryła polon (nazwany tak na cześć Polski) i kilka miesięcy później rad. Prekursorka współczesnej radiochemii. W czasie I wojny światowej jeździła sama do rannych żołnierzy francuskich ze sprzętem do zdjęć rentgenowskich – dzięki diagnostyce ratowano życie rannych żołnierzy. Odwiedzała Polskę, wygłaszała odczyty, publikowała w polskich czasopismach naukowych. Z jej inicjatywy w Warszawie powstał Instytut Radowy, w 1932 roku ofiarowała tej placówce 1 g radu.
- Na początku I wojny zdobyła zgodę na powołanie służby radiologicznej kobiet, zorganizowała punkty ruchome w samochodach z aparaturą rentgenowską i jeździła z córką Ireną na front – mówił chemik Jan Stefan Jaworski w audycji z cyklu "Biografia dźwiękowa". (PR, 28.03.1998)
volume_up
Aleksandra Zagórska (1884–1965)
Od 1904 roku na studiach na Uniwersytecie Jagiellońskim i w Organizacji Bojowej PPS. W 1906 roku w Warszawie zajmowała się kolportażem ładunków wybuchowych, użytych do zamachów w stolicy na rosyjskich dygnitarzy. W 1908 roku w areszcie. Przed kolejnym aresztowaniem uciekła do Lwowa. Organizatorka kobiecych drużyn Polskiej Organizacji Wojskowej. Od listopada 1918 na czele kobiecej organizacj paramilitarnej - Ochotniczej Ligii Kobiet. Brała udział w walkach o Lwów, w których zginął jej syn, Jurek Bitschan, najmłodszy, 14-letni obrońca Lwowa. Po wojnie w Ministerstwie Spraw Wojskowych w Warszawie. W 1921 roku odeszła ze służby czynnej w stopniu podpułkownika.
- Całe życie angażowała się czynnie w wiele spraw, w których widziała, że może pomóc ojczyźnie. Tak było w czasie obu wojen - mówiła Beata Kost, pisarka mieszkające we Lwowie. (PR, 7.11.2018)
volume_up
