Kazimierz Skarżyński, autor tego raportu, pochodził z zamożnej, ziemiańskiej rodziny. Przed II wojną światową kierował jedną z największych firm papierniczych w Polsce. W 1940 roku został Sekretarzem Generalnym Polskiego Czerwonego Krzyża.

- Wszystkie polskie organizacje i instytucje zostały przez Niemców zlikwidowane. Jedyną instytucją niezależną w Generalnym Gubernatorstwie pozostał Polski Czerwony Krzyż – wyjaśniała Jolanta Adamska, współautorka książki "Zbrodnia Katyńska. Mord, kłamstwo, pamięć" w audycji Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Naukowy zawrót głowy".

Masowe groby w Katyniu zostały odkryte w 1943 roku po agresji III Rzeszy na ZSRR. Niemcy chcieli wykorzystać sprawę zbrodni do rozbicia porozumienia polsko-radzieckiego. Zdawali sobie sprawę, że wyniki badań ich ekspertów nie będą wiarygodne. Polski Czerwony Krzyż został zaproszony do udziału w badaniach trzy godziny przed odlotem samolotu do Katynia.

 - Prezydium  PCK znalazło się w bardzo trudnej sytuacji, ponieważ w interesie narodu i rodzin pomordowanych było dokonanie ekshumacji i identyfikacja ofiar - mówiła historyk.

ZBRODNIA KATYŃSKA - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY:

Na szefa zespołu wyznaczony został Kazimierz Skarżyński. Postawił Niemcom warunki - członkowie ekipy PCK nie będą udzielali wywiadów na potrzeby niemieckiej propagandy, a w przypadku nacisków, które spowodują, że badania nie będą mogły być obiektywne, zespół przerwie pracę.

20 kwietnia 1943 roku Zarząd Główny PCK przesłał do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie raport Kazimierza Skarżyńskiego z pobytu w Katyniu.

Opracowany przez Skarżyńskiego tajny raport ukazał się w czerwcu 1943 roku. W kraju został po raz pierwszy opublikowany w lutym 1989 roku. O jego losach posłuchaj w audycji Bartosza Panka z cyklu "O wszystkim z kulturą".

Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Warszawy, Kazimierz Skarżyński ukrywał się pod zmienionym nazwiskiem. Przeczuwał, że udział w ekshumacji ofiar katyńskich to bilet do więzienia NKWD. Sekretarz Generalny PCK zdecydował się uciekać z kraju.

Przez krótki czas przebywał w Londynie, a następnie w Norymberdze, gdzie prawdopodobnie miał zeznawać przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym. Tak się jednak nie stało. Osiadł w Kanadzie, gdzie spędził resztę życia.

Posłuchaj wspomnień jego córki w audycji Katarzyny Kobyleckiej.

bm

Przewodniczącym komisji, powołanej przez Izbę Reprezentantów Kongresu Stanów Zjednoczonych, został Ray John Madden (1892-1987), prawnik i kongresmen Partii Demokratycznej z Indiany. To z jego inicjatywy po jedenastu latach od popełnienia zbrodni katyńskiej i ośmiu latach od ujawnienia jej przez Niemców Amerykanie zaczęli badać okoliczności zabicia polskich jeńców wojennych. Wcześniej, pomimo posiadanej wiedzy na temat mordu w Katyniu, nie poruszano tej sprawy, nie chcąc doprowadzić do zadrażnień w stosunkach z ZSRS - ówczesnym sojusznikiem w walce z III Rzeszą.

Zmowa milczenia

Władze USA i Wielkiej Brytanii już w 1943 roku miały informację o tym, że zbrodni na polskich jeńcach dokonali Sowieci. Jednak opublikowane w 1944 roku wyniki prac sowieckiej Komisji Specjalnej Nikołaja Burdenki, propagujące tezę o odpowiedzialności niemieckiej za zbrodnię, zostały przyjęte z milczącą aprobatą mocarstw zachodnich. Prezydent USA Franklin D. Roosevelt był osobiście zaangażowany w zatajanie prawdy o Katyniu. Przekonanie o możliwości pokojowego współistnienia z ZSRS panowało przez pierwsze lata po II wojnie światowej, a to nie sprzyjało podjęciu jakichkolwiek działań w celu wyjaśnienia okoliczności zbrodni.

Zwycięstwo komunistów w Chinach w 1949 roku i wojna w Korei zmieniło wszystko. Stało się jasne, że stosunki z byłym sojusznikiem muszą ulec przewartościowaniu. Zaczęła się zimna wojna.

Pierwszym sygnałem świadczącym o możliwości podjęcia przez administrację amerykańską działań w sprawie katyńskiej było powołanie w 1949 roku - z inicjatywy dziennikarza Juliusa Epsteina (1901-1975) oraz byłego ambasadora USA w Warszawie Arthura Blissa Lane'a (1894-1956) - Amerykańskiego Komitetu do Zbadania Zbrodni Katyńskiej (The American Committee for the Investigation of the Katyn Massacre, Inc.).

Wprawdzie była to inicjatywa społeczna i jeszcze w 1950 roku cenzurowano np. audycje Głosu Ameryki, w których pojawiały się wątki katyńskie, jednak już rok później polityka władz USA uległa zmianie. Priorytetem stała się wojna propagandowa z ZSRS. Orędownicy ujawnienia prawdy o Katyniu dostali zielone światło, choć należy mieć świadomość, że część wysoko postawionych polityków amerykańskich wykazała się cynizmem - to, co wcześniej "zamiatano pod dywan", stało się doskonałym pretekstem do "dokopania" przeciwnikowi na forum międzynarodowym.

Komisja Maddena

W takich okolicznościach powstała Specjalna Komisja Śledcza do Zbadania Faktów, Dowodów i Okoliczności Mordu w Lesie Katyńskim (Select Committee to Conduct an Investigation of the Facts, Evidence and Circumstances of the Katyn Forest Massacre), która zgodnie z amerykańską tradycją miała uprawnienia prokuratorskie.

ZBRODNIA KATYŃSKA - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY:

Od nazwiska przewodniczącego nazywano ją komisją Maddena. Oprócz niego w skład organu weszli Daniel L. Flood z Pensylwanii (demokrata), Thaddeus M. Machrowicz z Michigan (demokrata), George A. Dondero z Michigan (republikanin), J. Foster Furcolo z Massachusetts (demokrata), Alvin K. O'Konski z Wisconsin (republikanin) oraz Timothy P. Sheehan z Illinois (republikanin). Większość członków komisji miała polskie korzenie lub była uzależniona od głosów Polonii, co było przyczyną wielu ironicznych komentarzy w PRL-owskich mediach, sugerujących partykularyzm amerykańskich polityków.

Śledztwo

Komisja miała rozpocząć przesłuchania dopiero w 1952 roku, jednak Ray John Madden zwołał pierwsze posiedzenie już 11 października 1951 roku. Nagłe przyspieszenie prac było spowodowane koniecznością przesłuchania świadka, który za dwa tygodnie miał udać się na front koreański. Był nim amerykański podpułkownik Donald B. Stewart, który od lutego 1943 roku przebywał w niemieckiej niewoli w Afryce Północnej. W końcu kwietnia tegoż roku został zmuszony przez Niemców do wzięcia udziału w wyjeździe grupy oficerów alianckich - jeńców wojennych - do Katynia i uczestniczenia w wizji lokalnej miejsca ekshumacji zwłok pomordowanych.

Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej

Przesłuchania prowadzone były w Londynie, Neapolu, Frankfurcie nad Menem i Berlinie, gdzie powołano specjalną podkomisję. Komisja gromadziła wszystkie możliwe dowody, które miały jakikolwiek ze sprawą. Przesłuchano 81 świadków kluczowych i około 200 w wątkach pobocznych. Zebrano ponad 100 relacji pisemnych. Przed komisją stanęli m.in. politycy, pracownicy wywiadu, eksperci, którzy brali udział w pracach ekshumacyjnych w Katyniu, gdy Niemcy odkryli ciała tysięcy jeńców. Zeznawali także Polacy: premier Stanisław Mikołajczyk, świadek Katynia Józef Czapski, który na rozkaz gen. Władysława Andersa zajmował się poszukiwaniem "zaginionych" polskich oficerów oraz Tadeusz Romer, były polski ambasador w ZSRS.

Wnioski

Raport Końcowy (Final Report) przyjęty został przyjęty przez kongresmenów i skierowany do druku z datą 22 grudnia 1952 roku. Czytamy tam:

"Komisja jednomyślnie stwierdza, że dowody przedstawione w pierwszym etapie prowadzonego przez nią dochodzenia ponad wszelką wątpliwość wskazują na to, że sowieckie NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) dokonało masowego mordu oficerów armii polskiej w Lesie Katyńskim koło Smoleńska w Rosji nie później niż wiosną 1940 roku".

W raporcie padły nazwy miejscowości: Kozielsk, Starobielsk, Ostaszków. Liczbę ofiar określono na około 15 tysięcy.

Józef Czapski. Serwis specjalny Polskiego Radia

Komisja zaproponowała przekazanie Zgromadzeniu Ogólnemu Narodów Zjednoczonych pisemnych zeznań, wraz z innymi materiałami dowodowymi i wynikami jej dochodzenia, celem wniesienia do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości pozwu przeciw ZSRS o popełnienie zbrodni stanowiącej pogwałcenie praw wszystkich cywilizowanych narodów. Później rekomendację uzupełniono zapisem, aby - w sytuacji niepodjęcia przez Narody Zjednoczone proponowanych działań - prezydent USA zwrócił się o pomoc do międzynarodowej komisji, złożonej z przedstawicieli państw innych niż Niemcy i Związek Sowiecki, która mogłaby wydać zalecenia zgodne z wymogiem sprawiedliwości.

W kwietniu 2017 roku dr Witold Wasilewski z Instytutu Pamięci Narodowej tak mówił o powołaniu komisji Maddena i jej pracach:

- Wnioski amerykańskiej komisji były jednoznaczne: odpowiedzialnych za zbrodnię katyńską, nazwaną ludobójstwem, trzeba postawić przed międzynarodowym sądem – mówił dr Witold Wasilewski na konferencji promującej publikację IPN "Mord w lesie katyńskim", zawierający przetłumaczone po raz pierwszy w całości na język polski przesłuchania przed amerykańską komisją.

Grzech zaniechania

Żadna z rekomendacji komisji nie została wcielona w życie. ONZ pochłonięta konfliktem w Korei dążyła do łagodzenia stosunków z blokiem wschodnim, więc podjęcie rękawicy rzuconej przez Amerykanów w sprawie katyńskiej nie było jej na rękę. Utworzenie komisji międzynarodowej było z góry skazane na niepowodzenie, a kolejni prezydenci Stanów Zjednoczonych byli pochłonięci wewnętrznymi rozgrywkami politycznymi i o wiele poważniejszymi problemami na arenie międzynarodowej, niż losy wymordowanych jeńców pochodzących z kraju pozostającego w sowieckiej strefie wpływów, czyli - de facto - wrogiego.

Nie można jednak dyskredytować dorobku komisji Maddena. To dzięki jej pracom prawda o mordzie katyńskim ujrzała światło dzienne. Zebrano niezwykle cenny materiał, który był podstawą do dalszych badań - tym razem już historyków.

Rozgłos i celność wniosków komisji wywołały wściekłość Moskwy i Warszawy, które rozpętały bezprecedensową kampanię propagandową, deprecjonującą ustalenia Amerykanów i podtrzymującą kłamliwą tezę o niemieckiej zbrodni na polskich jeńcach wojennych.

Dr Witold Wasilewski w 2017 roku wyjaśnił, dlaczego nie przeprowadzono międzynarodowego dochodzenia w sprawie zbrodni katyńskiej zakończonego wyrokiem sądowym:

Zbrodnia katyńska na rozkaz Stalina

Prawda o zbrodni katyńskiej była ukrywana przez ponad pół wieku. Dopiero 13 kwietnia 1990 roku władze ZSRR przyznały, że zbrodnię popełniło NKWD. Jako winni wskazani zostali wówczas komisarz NKWD Ławrientij Beria i jego zastępca Wsiewołoda Mierkułow. Tego samego dnia prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow przekazał prezydentowi Polski Wojciechowi Jaruzelskiemu pierwsze dokumenty archiwalne dotyczące zabicia Polaków.

Dwa lata później - 14 października 1992 roku - na polecenie prezydenta Borysa Jelcyna, naczelny archiwista państwowy Rosji Rudolf Pichoja wręczył prezydentowi Lechowi Wałęsie w Belwederze kopie głównych dokumentów, dotyczące sprawy katyńskiej. Dokumenty zostały opublikowane w 1992 roku w Polsce w zbiorze "Katyń. Dokumenty ludobójstwa", a w Rosji w pierwszym numerze miesięcznika "Woprosy istorii" w 1993 roku.

W 2000 roku, w 60. rocznicę zbrodni katyńskiej, w Charkowie, Katyniu i Miednoje zostały otwarte polskie cmentarze.

Śledztwo w sprawie zbrodni katyńskiej prowadzi Instytut Pamięci Narodowej. Historycy IPN uważają "zbrodnię katyńską" za ludobójstwo, ze względu na jej ideologiczne umotywowanie względami klasowymi, a faktycznie narodowymi oraz jej masowość. We wrześniu 2005 roku zakończyło się czternastoletnie śledztwo rosyjskiej prokuratury wojskowej. Rosjanie uznali, że mord nie był zbrodnią ludobójstwa i nikogo nie postawili przed sądem.

22 maja mija 27. rocznica śmierci Stanisława Swianiewicza, ekonomisty, prawnika i sowietologa, oficera, który w ostatniej chwili uniknął śmierci z rąk NKWD w lesie katyńskim.

ZBRODNIA KATYŃSKA - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY:

Egzekucja

Powołany do wojska w sierpniu 1939 roku, walczył w kampanii wrześniowej, po bitwie pod Krasnobrodem razem z innymi żołnierzami wpadł w ręce Sowietów. Przez obóz przejściowy w Putiwlu trafił do Kozielska, skąd 29 kwietnia 1940 roku wraz z innymi przetrzymywanymi został wywieziony pociągiem do stacji kolejowej Gniezdowo koło Katynia.

O świcie następnego dnia obserwował, jak kolejne grupy więźniów zabierane są ze stacji przez czarne autobusy z zamalowanymi oknami i odjeżdżają w nieznanym kierunku.

– W dniu 30 kwietnia 1940 roku byłem w pobliżu tego miejsca kaźni, chociaż wówczas nie wiedziałem, co się tam działo – wspominał Stanisław Swianiewicz w 1961 r. na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Nieoczekiwanie cofnięty z transportu, dopiero w 1943 roku dowiedział się o tym, co działo się w katyńskim lesie. Po latach przyznawał, że tamtego poranka nie dopuszczał do siebie myśli o prawdziwym celu przewiezienia polskich jeńców do Gniezdowa.

– Zastanawiałem się nad tym, na czym ta operacja polegała. Było dla mnie jasne, że miejsce, do którego wożono moich kolegów, znajdowało się gdzieś niedaleko, prawdopodobnie w odległości kilku kilometrów. Dlaczego w ten piękny, wiosenny dzień nie kazano im maszerować, jak zwykle to czyniono przy transportach do poprzednich miejscowości? Dlaczego te nadzwyczajne środki ostrożności, dlaczego bagnety na karabinach eskorty. Na to pytanie nie miałem odpowiedzi, lecz wówczas wśród blasków owego wiosennego dnia nie przyszło mi do głowy, że przecież to może być egzekucja – mówił Swianiewicz.

Komisja Maddena. Amerykańskie śledztwo w sprawie Katynia

Świadek

Stanisław Swianiewicz urodził się 7 listopada 1899 roku w Dyneburgu w rodzinie o tradycjach powstańczych. Z ruchem niepodległościowym związał się jeszcze jako nastolatek, w latach 1919-1920 walczył przeciw bolszewikom (wziął udział m.in. w tzw. buncie Żeligowskiego). Studiował na Uniwersytecie Moskiewskim oraz Uniwersytecie Wileńskim, a edukację akademicką uzupełniał w Paryżu, Wrocławiu oraz w Kilonii. 19 kwietnia 1938 został mianowany profesorem nadzwyczajnym ekonomii politycznej na Wydziale Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Wileńskiego. W następnym roku wybuchła II wojna światowa.

Po 30 kwietnia 1940 roku więziono Swianiewicza m.in. w więzieniu NKWD w Smoleńsku i w moskiewskiej Łubiance, by w końcu skazać go na osiem lat łagru w sowieckiej Republice Komi. Dzięki zabiegom dyplomatycznym zwolniono go stamtąd po niecałych dwóch latach 20 kwietnia 1942 roku. Jako jedyny świadek zbrodni katyńskiej był bardzo niewygodny dla Sowietów, którzy starali się uniemożliwić mu wyjazd ze Związku Radzieckiego. Udało mu się jednak wydostać wraz z częścią personelu ambasady rządu RP na uchodźstwie w ZSRR.

W 1944 roku złożył relację z lasu katyńskiego ambasadorowi Wielkiej Brytanii przy polskim rządzie. Jego świadectwo stało się częścią publikacji "Zbrodnia katyńska" z 1948 roku. W 1951 roku wystąpił przed działającą w USA specjalną komisją do zbadania mordu w Katyniu.

Stanisław Swianiewicz dożył 97 lat. Zmarł 22 maja 1997 roku w Londynie.

mc

Misja poszukiwania zaginionych

30 lipca 1941 roku w Londynie premier gen. Władysław Sikorski podpisał z ambasadorem ZSRS Iwanem Majskim polsko-sowiecki układ o wznowieniu stosunków dyplomatycznych, współpracy na rzecz pokonania Niemiec oraz powstania polskiej armii w ZSRS. Dodatkowy protokół przewidywał zwolnienie z więzień i łagrów obywateli polskich.

Na przełomie września i października na polecenie władz RP na uchodźstwie struktury Polskiego Państwa Podziemnego rozpoczęły poszukiwania zaginionych jeńców z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa, którzy według Sowietów zostali rzekomo zwolnieni.

Armia Andersa - zobacz serwis specjalny

W wyniku poszukiwań nie odnaleziono żadnego z jeńców ani w domach, ani w niemieckich oflagach. W tym samym czasie ambasador w ZSRS Stanisław Kot wręczył zastępcy ludowego komisarza spraw zagranicznych Związku Sowieckiego Andriejowi Wyszyńskiemu pierwszą listę "zaginionych".

Na rozkaz gen. Władysława Andersa z misją poszukiwania "zaginionych" polskich oficerów i żołnierzy wyruszył m.in. Józef Czapski. Jego misja trwała w 1941 i 1942 roku.

Katyń, Charków, Miednoje, Bykownia...

Tragedia, która dotknęła cały polski naród. Zbrodnia, która pochłonęła 21 857 ofiar. Planowa eksterminacja polskiej inteligencji. Żołnierze, urzędnicy, literaci, matematycy, księża, policjanci, pogranicznicy, lekarze, adwokaci, inżynierowie, poeci, naukowcy... Zabijano strzałem w tył głowy, z rękoma związanymi za plecami, z ustami zakneblowanymi trocinami.

ZBRODNIA KATYŃSKA - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY:

Wiosną 1940 roku na polityczne zlecenie ścisłego kierownictwa Biura Politycznego Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) NKWD zamordowała ponad 20 tysięcy Polaków. Na mocy rozkazu Stalina w lesie katyńskim zginęło ponad 4 tysiące osób, w Charkowie - 3,8 tysięcy, w Miednoje - 6 tysięcy, w łagrach zaś na terenach zajętych przez ZSRS - ponad 7 tysięcy.

Jeńcy byli zabijani strzałem w tył głowy, ciała zakopano w masowych grobach. Eksterminacja policjantów, funkcjonariuszy korpusu ochrony pogranicza i żołnierzy była częścią planu wyniszczenia polskiej inteligencji. Miało to ułatwić komunistom indoktrynację polskiego społeczeństwa i było elementem budowy socjalistycznego świata.

Zbrodnia ukrywana przez Związek Sowiecki ujrzała światło dzienne w 1943 roku, ale dopiero w latach 90. XX wieku Rosjanie przyznali się do politycznej odpowiedzialności za dokonanie tego makabrycznego mordu. Mimo tego władze w Moskwie do tej pory nie chcą uznać zbicia 20 tysięcy Polaków za ludobójstwo.

th

Przypuszcza się, że na liście białoruskiej może znajdować się 3870 nazwisk osób rozstrzelanych przez NKWD w Mińsku na Białorusi w konsekwencji zbrodni katyńskiej. Skąd tak szczegółowe szacunki? Otóż historycy dysponują notatką Aleksandra Szelepina, przewodniczącego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR z 1959 roku, w której zawarta jest informacja, że rozstrzelano m.in. 7305 osób przebywających w więzieniach Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy.

Na podstawie tzw. Ukraińskiej Listy Katyńskiej wiadomo, że na Ukrainie rozstrzelano 3435 z nich. Resztę prawdopodobnie zawiera właśnie Białoruska Lista Katyńska. Problem polega na tym, że mimo 83 lat, które minęły od tamtego czasu, wciąż nie udało się jej odnaleźć. Historycy są jednak pewni, że taka lista powstała i prawdopodobnie przynajmniej jeden jej egzemplarz zachował się do dziś.

Niemal niemożliwe, by listy nie było

- Zbrodniarze stalinowscy bardzo dokładnie ewidencjonowali swoje ofiary. (...) Mamy więc tzw. Ukraińską Listę Katyńską. Jest też prawdopodobnie, choć całkowitej pewności co do tego nie mamy, Lista Białoruska, która obejmuje nazwiska tych Polaków, którzy zostali skierowani na Białoruś na egzekucję – mówił w radiowej Dwójce w 2012 roku prof. Janusz Odziemkowski, historyk z Instytutu Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Zdaniem prof. Odziemkowskiego niemal nie zdarza się, by dokumenty sporządzone w XX wieku ulegały całkowitemu zniszczeniu.

- Uważamy, że jest to niemożliwe, żeby zostały zniszczone wszystkie dokumenty dotyczące tej zbrodni – dodawała w radiowej Dwójce Anna Dzienkiewicz, szefowa Indeksu Represjonowanych w Ośrodku Karta. - Zachowało się dużo dokumentacji różnego typu, różnego rodzaju na Ukrainie. Trudno uwierzyć, że na Białorusi wszystko z powodu działań wojennych zostało zniszczone, spalone – przekonywała.

O tzw. Białoruskiej Liście Katyńskiej głośno zrobiło się 10 lat temu, gdy ogłoszono, że prof. Natalia Lebiediewa z Rosyjskiej Akademii Nauk znalazła ją w Rosyjskim Wojskowym Archiwum Państwowym w Moskwie. Niestety, szybko okazało się, że jest to dokument już znany w Polsce. To "Księgi ewidencji osób odkonwojowanych w latach 1939-1940 przez konwoje specjalne 15. brygady wojsk konwojowych NKWD ZSRR (stacjonującej w Białoruskiej SRR)".

Poszukiwane groby

Do dziś nie są też znane wszystkie miejsca pochówku osób zabitych na terenie Białorusi. Jak twierdzi prof. Odziemkowski, wiadomo, że niektórzy z nich zostali pochowani w Kuropatach, inni być może na terenie obecnego portu lotniczego w Mińsku. Historycy są przekonani, że takich miejsc jest o wiele więcej.

O poszukiwaniach grobów ofiar zbrodni katyńskiej mówił w 2019 roku w wywiadzie dla portalu PolskieRadio24.pl dr Maciej Wyrwa, autor publikacji "Nieodnalezione ofiary Katynia? Lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940":

- Z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy stwierdzić jednak moim zdaniem, że jednym z miejsc są Kuropaty. Podczas prowadzonych tam badań odnaleziono m.in. odzież polskiej produkcji, medaliki z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej i Matki Boskiej Ostrobramskiej. Odnaleziono tam również grzebień z napisem w języku polskim - z jednej strony: "Ciężkie chwile więźnia. Mińsk 25 04.1940. Myśl o was doprowadza mnie do szaleństwa", a z drugiej: "26 IV Rozpłakałem się - ciężki dzień".

Dr Wyrwa zaznaczył jednak, że dopiero przeprowadzenie rzetelnych ekshumacji i badań z pewnością pomoże ostatecznie ustalić miejsce pogrzebania i ukrycia ciał nieodnalezionych ofiar zbrodni katyńskiej na Białorusi.

Czytaj więcej:

"Na Białorusi może być piąty, szósty czy siódmy cmentarz katyński"

Rodziny czekają na listę

Tzw. Białoruska Lista Katyńska, która przybliżyłaby historyków do poznania prawdy o tym rozdziale zbrodni katyńskiej, może znajdować się zarówno w archiwach rosyjskich, jak i białoruskich. Niestety, oba kraje twierdzą, że nie posiadają jej. O ich motywach opowiadał w 2012 roku w radiowej Jedynce prof. Andrzej Paczkowski:

- Białoruś jest jednym z tych obszarów postsowieckich, na których rozliczeń ze zbrodniami sowieckimi od strony instytucji państwa właściwie nie prowadzi się w ogóle. (...) Być może jest tak, że ta lista jest gdzieś na Białorusi, ale Białoruś nie chce być w to zamieszana. Bo wychodzi z założenia, w pewnym sensie słusznego, że to była zbrodnia sowiecka, a nie ich.

Prof. Paczkowski przekonywał też, że sama lista nie jest historykom niezbędna do zbadania mechanizmów zbrodni. Te potrafią oni odtworzyć na podstawie dokumentów, które już są im znane dotyczących zbrodni w innych miejscach. Lista jest ważna szczególnie dla rodzin tych osób, po których ślad zaginął właśnie na terenie Białorusi i których los - choć z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy domyślać się, że zginęli - nadal pozostaje nieznany.

Wiosną 1940 roku na mocy decyzji najwyższych władz ZSRR funkcjonariusze NKWD rozstrzelali ok. 22 tys. obywateli Polski. Niemal połowa ofiar to oficerowie Wojska Polskiego oraz Policji Państwowej. Dla jeńców więzionych wcześniej w obozie w Kozielsku, miejscem zbrodni stał się Katyń, dla jeńców obozu w Starobielsku – Charków, jeńców z obozu w Ostaszkowie zamordowano w Miednoje. Niemal 3,5 tys. więźniów z Zachodniej Ukrainy straciło życie w Kijowie, zaś ok. 3870 z terenu Zachodniej Białorusi – w Mińsku.

Kliknij w obrazek, wejdź na strony serwisu specjalnego i dowiedz się więcej o zbrodni katyńskiej:

bmich/im

81 lat temu Niemcy ogłosili światu odkrycie zbiorowych mogił polskich jeńców wojennych w lesie katyńskim. Aż do początku lat 90. władze radzieckie nie tylko nie przyznawały się do dokonania zbrodni, ale utrzymywały, że dokonali jej niemieccy naziści.

Sytuacja zmieniła się, gdy pogrążony w kryzysie ZSRR chylił się ku upadkowi, a w Polsce obalono komunizm. Wówczas naciski ze strony polskiej i krajów zachodnich zmusiły prokuraturę generalną ZSRR do wszczęcia śledztwa w sprawie zamordowania polskich jeńców wojennych. Rozpoczęła się walka z kłamstwem katyńskim. 

13 kwietnia 1990 roku, rosyjska agencja TASS opublikowała oficjalny komunikat władz radzieckich, w którym potwierdzono odpowiedzialność NKWD za zbrodnię dokonaną wiosną 1940 roku. Prezydent ZSRR, Michaił Gorbaczow, przekazał wówczas prezydentowi RP Wojciechowi Jaruzelskiemu pierwszy pakiet dokumentów dotyczących losów polskich jeńców.

Prokuratura generalna ZSRR przesłuchała nielicznych uczestników wydarzeń z 1940 roku. Obok Dmitrija Tokariewa, szefa NKWD w Kalininie, gdzie zamordowano ponad 6300 polskich jeńców z obozu w Ostaszkowie, najważniejszym świadkiem w sprawie był 82-letni Piotr Soprunienko - naczelnik Zarządu ds. Jeńców Wojennych NKWD ZSRR (od grudnia 1939 roku Zarząd ds. Jeńców Wojennych i Osób Internowanych - UPWI).

ZBRODNIA KATYŃSKA - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY:

Przesłuchanie zbrodniarza

W Archiwum Polskiego Radia zachował się fragment przesłuchania naczelnika UPWI, które przeprowadzono w kwietniu 1991 roku. Nagranie z języka rosyjskiego zostało przetłumaczone przez Irinę Zawiszę z redakcji Polskiego Radia dla Zagranicy.

Prokurator ZSRR: - Na tej liście podpis "Soprunienko". Napisane P. Sopr. I wyraźnie widoczne. Czy to Wasz (Pana) podpis na tej liście, czy nie? Napisane: "Obóz w Ostaszkowie jest wolny, obóz w Starobielsku jest wolny". I na liście znajduje się Pana podpis "Naczelnik Zarządu do spraw jeńców wojennych, kapitan Bezpieczeństwa Państwowego P. Soprunienko. 8 sierpnia, 1940 rok". Czy to Wasz (Pana) podpis?

Piotr Soprunienko: - Wygląda na to…

Prokurator ZSRR: - Wygląda na to, prawda? Kapitan Bezpieczeństwa Państwowego P. Soprunienko. Z Waszym (Pana) podpisem. Oraz Naczelnik Drugiego Oddziału, starszy porucznik Bezpieczeństwa Państwowego Maklarski. Bez jego podpisu. Proszę spojrzeć, czy to Pana podpis?

Piotr Soprunienko: - Mój.

Prokurator ZSRR: - Wasz. Co możecie (co Pan może) powiedzieć na temat tego dokumentu? Czy z własnej inicjatywy czy na rozkaz kierownika?

Piotr Soprunienko: - Była jakaś dyrektywa, jakieś rozporządzenie było...

Prokurator ZSRR: - 15 tysięcy 131 jeńców wojennych. Czy to znaczy, że dokładnie taką liczbę jeńców unicestwiono?

Piotr Soprunienko: - Unicestwiono.

Zbrodnia katyńska

Jesienią 1939 roku po wspólnej niemiecko-rosyjskiej napaści na II Rzeczpospolitą w niewoli sowieckiej znalazło się ok. 250 tys. polskich żołnierzy, funkcjonariuszy Policji Państwowej, Korpusu Ochrony Pogranicza i Straży Granicznej. Mniej więcej połowę z nich, głównie szeregowych, wkrótce wypuszczono do domów.

Reszta jeńców przeszła spod nadzoru Armii Czerwonej w ręce NKWD – sowieckiej policji politycznej, co było jawnym pogwałceniem prawa międzynarodowego. Część z nich zostało wysłanych do obozów pracy, inni byli przetrzymywani w obozach jenieckich lub więzieniach zlokalizowanych na terenach II RP, które znalazły się pod okupacją sowiecką.

Utworzono również trzy obozy specjalne: w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Tam umieszczeni zostali oficerowie, osoby wykształcone, duchowni, urzędnicy, ludzie zaangażowani w służbę ojczyźnie - wszyscy stanowili elitę intelektualną polskiego narodu, a więc zagrożenie dla władzy komunistycznej. 

Za losy osadzonych w sowieckich więzieniach i obozach jenieckich odpowiadał Zarząd ds. Jeńców Wojennych NKWD ZSRR (UPWI). Urząd ten został powołany decyzją szefa NKWD Ławrientija Berii już 19 września 1939 roku, dwa dni po agresji Związku Radzieckiego na II RP. Pierwszym naczelnikiem UPWI mianowany został Piotr Soprunienko. 

Sowieci indoktrynowali osadzonych i próbowali przekonać ich do współpracy z Związkiem Radzieckim, jednak efekty ich pracy były niewielkie. Z tego względu 5 marca 1940 roku na szczycie sowieckiej władzy przyjęta została uchwała zatwierdzająca wniosek szefa NKWD Ławrientija Berii o zamordowanie przetrzymywanych polskich jeńców.

Soprunienko nadzorował cały proces likwidacji specjalnych obozów jenieckich NKWD w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. Innymi słowy dbał o to, aby wszyscy więźniowie przeznaczeni na śmierć dotarli na miejsce kaźni, gdzie strzałem w tym głowy mordowali ich inni funkcjonariusze NKWD.

W lesie w okolicach Katynia zabito niemal 4500 jeńców z obozu w Kozielsku, w Charkowie zginęło ok. 3800 jeńców ze Starobielska. Największą grupę ofiar – ok. 6300 – stanowili więźniowie obozu w Ostaszkowie. Sowieci zamordowali również polskich obywateli osadzonych w więzieniach na terenie okupowanej II RP. Na tzw. ukraińskiej liście katyńskiej znalazły się nazwiska ponad 3400 ofiar, a na tzw. białoruskiej liście katyńskiej niemal 3900.

Łącznie wiosną 1940 roku z rozkazu najwyższych władz sowieckich zamordowano ok. 22 tys. polskich obywateli, którzy stanowili elitę intelektualną II RP.

th