"Dwie racje". Debata historyków w 95. rocznicę przewrotu majowego

95. rocznica przewrotu majowego jest doskonałą okazją do podsumowania i oceny tego historycznego wydarzenia. Taką próbę podjęli historycy na debacie zorganizowanej przez Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku i Biuro Programu "Niepodległa".

Debata profesorska w 95. rocznicę przewrotu majowego

Foto: Niepodlegla.gov.pl

12 maja w Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku odbyła się profesorska debata online "Dwie racje", poświęcona przewrotowi majowemu. 95 lat wcześniej Józef Piłsudski wyruszył z tej miejscowości do Warszawy, aby spotkać się z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim i przekonać go do usunięcia Wincentego Witosa ze stanowiska premiera. Rozmowa przeprowadzona popołudniem tego samego dnia na moście Poniatowskiego nie skończyła się po myśli Marszałka, a napięta sytuacja eskalowała i doprowadziła do wybuchu kilkudniowych walk w Warszawie i jej okolicach.

Zamach majowy jest bez wątpienia jednym z najważniejszych wydarzeń w historii II Rzeczpospolitej. W dyskusji poświęconej jego przyczynom i przebiegowi uczestniczyli prof. Andrzej Friszke, prof. Krzysztof Kawalec, prof. Grzegorz Nowik oraz prof. Karol Olejnik, dyskusję zaś moderował prof. Włodzimierz Suleja. Transmisję debaty można obejrzeć dzięki Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku na platformie YouTube.

W ocenie prof. Karola Olejnika główną przyczyną zamachu majowego była chęć przejęcia władzy przez Józefa Piłsudskiego. Zaznaczał jednak, że to pojęcie dostatecznie szerokie, do którego można zmieścić także inne czynniki. Zaliczał się do nich przede wszystkim brak zgody na działania władz II Rzeczpospolitej, który narastał u Piłsudskiego od 1923 roku. W późniejszej części debaty prof. Olejnik zwracał także uwagę na to, że często pomijaną kwestią w ocenie skutków zamachu majowego jest odpowiedź na pytanie o to, jak wyglądałaby demokracja w endeckim wydaniu.

Problem polaryzacji politycznej społeczeństwa II Rzeczpospolitej był najważniejszym czynnikiem, wymienianym w części dyskusji dotyczącej przyczyn zamachu majowego. Szczególną uwagę zwracał na nią prof. Andrzej Friszke, który zaznaczył, że II RP była w znacznym stopniu zamieszkana przez mniejszości narodowe, które nie mogły zgodzić się na kształt państwa proponowany przez endecję.

Według prof. Friszke to właśnie spór o wizję państwa pomiędzy endecją a ugrupowaniami nieendeckimi był ością niezgody, która leżała u podłoża zamachu majowego. Podkreślał, że trzeba mieć w pamięci dwa wydarzenia, które wpłynęły na postawę Piłsudskiego i jego zwolenników. Było to morderstwo prezydenta Narutowicza w grudniu 1922 roku oraz brutalnie stłumione strajki i protesty robotnicze w listopadzie 1923 roku.

Zamach na Gabriela Narutowicza – grzech pierworodny II Rzeczpospolitej

Profesor przypomniał także, że jedną z przyczyn eskalacji konfliktu politycznego były nieumiarkowane apetyty polityków, którzy chcieli za wszelką cenę zdobyć władzę i zrealizować własny program polityczny. W jego ocenie rządy endecji mogły doprowadzić nawet do wybuchu wojny domowej.

Z kolei prof. Krzysztof Kawalec podkreślał, że u podłoża zamachu majowego leżało apogeum kilku przyczyn. Należała do nich osobowość Józefa Piłsudskiego, która nie mieściła się w demokratycznych mechanizmach państwa prawa, polaryzacja społeczna oraz niska kultura polityczna.

"Państwo w takim kształcie w jakim się wykrystalizowało, rządzone w oparciu o mechanizmy prawne, które wprowadziła konstytucja marcowa, burzyło wyobrażenia na temat tego czym państwo powinno być i jak powinno funkcjonować. Rezultatem było napięcie, zniecierpliwienie i postrzeganie rozgrywek parlamentarnych jako bezpłodnych i niepotrzebnych" – stwierdził w dyskusji.

W późniejszej części debaty przypomniał także, że to siły antypiłsudczykowskie stanęły w obronie konstytucji i prawnego porządku. Zwracał także uwagę na fakt, że w połowie lat 20. prawica pod przywództwem Władysława Grabskiego szła w kierunku akceptacji pluralizmu i demokratycznych zasad.

Wyraził także pogląd, że w przypadku początkowych wydarzeń zamachu majowego majowego nie można mówić o próbie demonstracji politycznej. Jego zdaniem u bezpośrednich przyczyn przeprowadzenia zamachu leżały emocje i obawy, które nie miały racjonalnego uzasadnienia. Podkreślił też, że zamach majowy miał negatywny wpływ na dalszą historię II Rzeczpospolitej.

Przewrót majowy – o krok od wojny domowej

Prof. Grzegorz Nowik zwrócił uwagę na znaczenie ówczesnej sytuacji międzynarodowej, która była bardzo zła dla Polski. Przypomniał także, że w trakcie skrupulatnych badań historyków nie udało się odnaleźć żadnych dowodów, które miałyby potwierdzić istnienie piłsudczykowskiego spisku w wojsku.

W jego ocenie celem Piłsudskiego było zademonstrowanie siły dla uzyskania odpowiednich ustępstw politycznych. O siłowym rozwiązaniu miały przesądzić indywidualne przyczyny, takie jak nieobecność prezydenta Wojciechowskiego ranem 12 maja lub silny opór premiera Witosa i oficerów z przeszłością w armii Austro-Węgier, którzy byli skonfliktowani z Józefem Piłsudskim.

Debatę podsumował prof. Włodzimierz Suleja. Stwierdził, że "istotnie w maju możemy mówić o zderzeniu dwóch fundamentalnych wizji państwa. Nikt z nas nie mówił o tym, że była to jakaś głęboka konspiracji wynikająca z zamierzeń czystego tylko powrotu do władzy, ale Piłsudski uczestniczył w grze politycznej, która momencie kryzysu majowego przeszła w wariant wojskowy. I wreszcie nikt tutaj nie pochwalał zamachu, natomiast wskazywaliśmy na uwarunkowania, które sprawiają, że możemy go nieco lepiej zrozumieć".

sa