Twierdza Poznań - największy fort artyleryjski XIX wieku w Europie

193 lata temu, 23 czerwca 1828 roku, władze pruskie rozpoczęły budowę Twierdzy Poznań - po niemiecku Festung Posen.

Brama Berlińska w zabudowaniach Twierdzy Poznań, widok z 1890 r.

Foto: Wikipedia/domena publiczna

Informacja ta jest jednak niecałkiem zgodna z prawdą... pierwsze prace miału ruszyć już w 1817 roku, jednak z braku funduszy początk przedłużył się aż 10 lat. Wtedy też zmieniono część planów i wypracowano harmonogram prac. Dopiero 23 czerwca ruszyła budowa centralnego fortu w zaplanowanej strukturze umocnień i była to zwana potocznie Cytadela - czyli Fort Winiary, biorąc nazwę od swojego położenia na Wzgórzu Winiarskim. Jak się później okazało stał się on największym wtedy fortem artyleryjskim w Europie.

Projekt fortu, autorstwa Leopolda Ludwig Brese ostatecznie zatwierdzono w lutym 1829 roku. Jego wieloetapową budowę zakończono w 1842 roku. Fort Winiary, znajdujący się jako najważniejszy z fortów Twierdzy Poznań, był jednym z osiemnastu fortyfikacji wybudowanych w pierścieniu o średnicy 9,5 kilometra, którego cały obwód liczył 30 kilometrów. O ile elementy twierdzy poligonalnej jeszcze w XIX wieku zostały rozebrane, o tyle silne umocnienia fortowe pozostały zachowane.

Pomysł budowy Twierdzy Poznań wynikał z naturalnego położenia geograficznego jako największego miasta znajdującego się na drodze z Rosji do Berlina. Tym samym Poznań miał stać się głównym miastem broniącym wolności i niezależności Prus, także przed Polakami, jako symbol niemieckości tych ziem. Portal Poznania (poznan.pl) tak opisuje te fakty: "Inicjatorem planu ufortyfikowania Poznania był generał Carl Wilhelm Georg von Grolman (1777-1843), w latach 1815 -19 szef pruskiego Sztabu Generalnego, a następnie dowódca stacjonującego w Wielkim Księstwie Poznańskim V Korpusu Armijnego. O zmianie miasta w twierdzę zadecydowało jego strategiczne położenie na pograniczu prusko-rosyjskim oraz obawy Berlina przed polskim ruchem niepodległościowym odkąd w 1793 w ramach II rozbioru Polski miasto dostało się w ręce pruskie. Dodatkowym atutem Poznania jako twierdzy była Warta oraz dogodne ukształtowanie terenu".

Obecnie zachowane zabudowania, jak i te historyczne i już nie istniejące, doczekały się kilku bardzo ciekawych opracowań w Internecie. Warto zajrzeć przede wszystkim na stronę portalu Poznańskiego Szlaku Fortecznego (twierdza.poznan.pl). Tam też, w nieco zagadkowy sposób możemy wybrać jeden z 25 punktów, z których każdy poprowadzi nas do kolejnych zabytków. Ci, którzy znają Poznań i potrafią orientować się w jego zarysie miejskim, bez największych problemów odgadną poszczególne zabytki. Informacje na tych stronach są niezwykle dokładne i bogate także w historyczny przekaz.

Przeczytamy tam: "Poznańskie fortyfikacje istnieją już ponad 1000 lat – ich historia sięga czasów średniowiecza. W pierwszej połowie XIX wieku powstała potężna twierdza poligonalna. Później, po zjednoczeniu Niemiec, umocnienia rozbudowano w nowoczesnym systemie fortowym. W latach 1876–1886 wokół miasta zbudowano 9 fortów głównych (nr I – IX) i 3 mniejsze forty pośrednie (IVa, VIa i IXa). W latach 1887–1890 pierścień fortyfikacji rozbudowano o kolejne 6 fortów pośrednich nowego typu (Ia, IIa, IIIa, Va, VIIa i VIIIa) oraz kilkadziesiąt schronów dla piechoty, dla artylerzystów i do składowania amunicji. Fortyfikacje były rozbudowywane i modernizowane aż do wybuchu I wojny światowej i w końcu stworzyły skomplikowany system umocnień, zajmujący ogromny obszar o średnicy prawie dziesięciu kilometrów".

Informacje te poparte są niezwykle dokładnymi mapami, dzięki którym możemy uzmysłowić sobie cały zarys fortyfikacje, ale też jego poszczególne, wycinkowe części. Zachwyci każdego pasjonata zabudowań wojskowych zarys Fortu Winiary albo też obrys całej Twierdzy razem z jej Rdzeniem. Dostrzec można także znaczenie i wykorzystanie Warty dla celów obronnych, wraz z Cytadelą Tumską na wyspie, czy na wschodnim brzegu rzeki Fort Rocha i Fort Reformatów. Pod względem rozmachu całość budowli potrafi wprawić w podziw dla projektantów i budowniczych.

Niestety te piękne historyczne miejsca nie wytrzymały próby czasu i niszczycielskiej siły komunizmu. Fort Winiary rozbierano systematycznie, a jak głoszą różne przekazy, "odzyskaną" z rozbiórki cegłę wykorzystano do odbudowy zrujnowanych działaniami wojennymi Warszawy i Poznania. Obecnie w miejscu fortu znajduje się Park Cytadela, pozostałość po Parku Pomniku Braterstwa Broni i Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. W 2008 roku Fort Winiary prezydent RP uznał i wpisał go na listę pomników historii w ramach historycznego zespołu miasta Poznania.

Szczególnie w okresie wakacji warto odwiedzić te miejsca, a informacje i mapy ze stron internetowych można potraktować jako świetne źródło przygotowań tak kapitalnej wycieczki do Poznania. Zapraszamy.

PP