"Radiobook": Jan Chryzostom Pasek, "Pamiętniki" [POSŁUCHAJ]
Urodził się najprawdopodobniej w 1636 roku w Węgrzynowicach, niewielkiej wsi między Koluszkami a Rawą Mazowiecką. Zmarł w Niedzieliskach, niewielkiej wsi po drodze z Tarnowa do Krakowa. 20 kilometrów od tego pierwszego, gdzie zmagał się z infamią na przymusowej banicji.
Pasek zasłynął kapitalnie napisanymi "Pamiętnikami", pełnymi żywego słownictwa prawdziwie opisywanych zdarzeń z życia żołnierza, szlachcica, hulaki i przepojonego (dosłownie!) polskim duchem sarmaty. Z jego postaci czerpali najwięksi twórcy polskiego romantyzmu, a Henryk Sienkiewicza wręcz zawarł paskowy charakter w słynnym bohaterze trylogii Onufrym Zagłobie.
"Pamiętniki", czyli "trzeci początek romantyzmu"
Pasek uwielbiał życie żołnierza, a przeżyte zdarzenia opisywał bez zbytniego patosu, niezwykle obrazowym językiem. Czytając jego "Pamiętniki", można w wielu miejscach spotkać wiele opisów znacząco odbiegających od naszych wyobrażeń. Co ciekawe, mimo brutalnego i hulaszczego życia Pasek jawi się też jako osoba głęboko wierząca, gotowa poświęcić wszystko dla obrony własnego honoru i pewności zbawienia. Niektórym te uczynki tamtego okresu niezbyt pasowały do wizerunku osoby bogobojnej... Dla znawców epoki są jednak dość typowym objawem sarmackiego charakteru, rycerzy, co to zawsze staną na straży własnego honoru, wolności ojczyzny i prawdziwych znamion wiary świętej.
"Pamiętniki" spisywane pod koniec życia, mniej więcej od 1690 roku, zostały wydane długo po śmierci Paska, bo dopiero w 1836 roku, przez hrabiego Edwarda Raczyńskiego, wielkopolskiego propagatora historii i sztuki. Zuzanna Liszewska-Soloch tak na portalu Culture.pl odnosi się do tej późnej daty pierwszej pełnej publikacji (wcześniej fragmenty krążyły w odpisach). Czytamy tam: "Pamiętniki, wydane przez hrabiego Edwarda Raczyńskiego w 1836 roku, szybko zdobyły uznanie wielu czytelników i wywarły przemożny wpływ na polską literaturę. Ich publikację badacze określają trzecim początkiem romantyzmu (za «Balladami i romansami» Mickiewicza i «Marią» Malczewskiego)".
"Epopeja Sarmacji polskiej"
Pierwsza część "Pamiętników" opisuje okres żołnierski w służbie Rzeczypospolitej, a były to lata 1655-1666. W drugiej części Pasek równie żywo i naturalnie opisał żywot ziemianina, zarówno w zdarzeniach i zwyczajach rodzinnych, jak i w historiach społecznych i publicznych. Trzeba nam wiedzieć, że rodzinnie pomagał swojej żonie, Annie z Remiszowskich, wychowywać szóstkę jej dzieci. Własnych nie posiadali, jak twierdził sam Pasek, ze względu na rzucone na niego czary. Ta druga część książki jest też pełna ciekawych przeżyć nie tylko rodzinnych - Pasek był wielkim awanturnikiem i człowiekiem gotowym procesować się o wszystko. Tych procesów było osiemnaście, a sześć z nich zakończyło się wyrokiem banicji (co wtedy znaczyło: wyrok całkowitego odstąpienia od jakichkolwiek zarzutów względem adwersarza, a także pokrycie wszelkich kosztów na jakie został narażony, włącznie z publicznym uznaniem jego praw).
"Pamiętniki" mają swój kapitalny i rozpoznawalny język – niezależnie od części. Za każdym razem jest to język niezwykle barwny, potoczny i naturalny, a narracja prowadzona jest w formie gawędziarskiej. Pojawia się tam wiele dowcipów, wypowiedzi pełnych humoru, w których Pasek nie stronił od dość rubasznych stwierdzeń. Często literaturoznawcy nazywają jego dzieło "epopeją Sarmacji polskiej".
***
Czytaj także:
***
Wielcy twórcy czytają Paska
Zuzanna Liszewska-Soloch przytacza opinię Adama Mickiewicza dotyczącą twórczości Paska: "Wysoko cenił «Pamiętniki» właśnie Adam Mickiewicz, który poświęcił im i ich autorowi kilka wykładów w Collége de France. Pasek opisuje wszystko tonem wesołym i żartobliwym, którzy Anglicy nazywają humour – wyjaśniał i dodawał, że u pamiętnikarzy francuskich próżno szukać zajmujących drobnostek, tej gry pospolitego życia, które znajdujemy u Paska. Już romantycy czytali je jako literacki dokument epoki, swego rodzaju kreację, nie jako źródło historyczne. Adam Mickiewicz w wykładach o literaturze słowiańskiej pisał wprost, że należy je czytać jako romans przygodowy".
Nie tylko Mickiewicz odwoływał się do tej piękniej polskiej literatury. Literaturoznawcy jednym tchem wymieniają same znane i wielkie nazwiska: Juliusza Słowackiego, Henryka Sienkiewicza, Zygmunta Krasińskiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego, a także tych bardziej współczesnych: Jerzego Harasymowicza, Ernesta Brylla, Melchiora Wańkowicza czy Witolda Gombrowicza (i jego "Trans-Atlantyk").
Liszewska-Soloch dorzuca jeszcze: "Zygmunt Krasiński w «Pamiętnikach» upatrywał źródeł polskości i nie był w tym odosobniony. W liście do Konstantego Gaszyńskiego pisał: Ilekroć chcę się spolaczyć doń idę po spolszczenie mojego instynktu. Juliusz Słowacki wprowadził nawet postać autora «Pamiętników» do swego dramatu «Mazepa» (1840)", oraz to słynne odniesienie do Sienkiewicza: "Ze swoim egzemplarzem w czasie pisania «Trylogii» nie rozstawał się Henryk Sienkiewicz. Narrator «Pamiętników» zainspirował zapewne noblistę do stworzenia m.in. postaci gawędziarza Onufrego Zagłoby. Notabene, «Trylogia» to wielki hołd złożony XVII -wiecznemu pamiętnikarzowi".
Ciało Jana Chryzostoma Paska spoczywa w Budziszewicach, wsi położonej obok miejsca jego urodzin. Wspomnijmy tego niesamowitego pisarza, choćby z uwagi jak bardzo kochamy sienkiewiczowską „Trylogię”... może znajdźmy, choćby w wolnych lekturach, „Pamiętniki” Paska - tak dla poznania pierwowzoru wielu dzieł i bohaterów polskiej literatury.
PP
Źródło:
Zuzanna Liszewska-Soloch "Jan Chryzostom Pasek": https://culture.pl/pl/tworca/jan-chryzostom-pasek
