Narodowy Spis Powszechny z 1950 roku. 25 milionów mieszkańców Polski

71 lat temu, 3 grudnia 1950 roku, odbył się pierwszy powojenny spis powszechny w Polsce. 

Narodowy Spis Powszechny w 1950 roku. Komisarz spisowy Wiesław Banasiewicz odwiedza państwa Pęciło.

Foto: PAP/Archiwum

Pierwszym spisem bezpośredni po II wojnie światowej był jednak powszechny sumaryczny spis ludności cywilnej z 14 lutego 1946 roku, ale dopiero spis z 1950 roku był powszechny, bazował na znacząco większej liczbie danych. A że wówczas nie było możliwości szybkiej, komputerowej analizy danych wejściowych, to jego wyniki zostały opublikowane dopiero w latach 1954–1959 w 28 tomach. 

Spis sumaryczny z 1946 roku wykonany został na kilku arkuszach - jeden dla miast, jeden dla gromad wiejskich, określanych mianem sołectw, oraz jeden dla gmin jednostkowych. Spis ten był jedynie sumaryczny i dotyczył ludności cywilnej, wyłączając choćby wojskowych i obywateli państw obcych, np. tych, którzy byli jeńcami bądź wojskowymi pozostającymi w dniu spisu na terenach Rzeczpospolitej. Wyniki zostały opracowane w wydanej przez GUS w 1947 roku w publikacji "Powszechny Sumaryczny Spis Ludności z dn. 14 II 1946 r.".

Jak podaje Główny Urząd Statystyczny "Pierwszy po II wojnie światowej spis powszechny przeprowadzono w grudniu 1950 roku według stanu o północy z dnia 2 na 3 grudnia. Ze względu na obszerność i kompleksowość, jak i rangę społeczną, spis ten otrzymał miano Narodowego Spisu Powszechnego. Przygotowanie Narodowego Spisu Powszechnego 1950, pierwszego pełnego spisu po II wojnie światowej, wprowadziła uchwała Rady Ministrów z dnia 10 sierpnia 1949 roku".

Rząd zachęca, rachmistrz sprawdza

Instytucje rządowe specjalnie zachęcały do dokonania tego spisu, nalegając na szczególny charakter zbieranych informacji i rzetelność odpowiedzi. Władza pod przewodnictwem Prezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza tłumaczyła społeczne i gospodarcze znaczenie spisu pisząc: "W wielu podręcznikach znajdujemy liczby uzupełniające różne opisy krajów i miast, ilustrujące ile ludności liczy dane państwo, poszczególne jego dzielnice, miasta, ile jest ludności męskiej, a ile żeńskiej, ile dzieci, młodzieży, ile w wieku dojrzałym do pracy, a ile w wieku podeszłym itd.". 

Następnie instytucje spisów statystycznych miały skupić się na ilustracji stosunków gospodarczych z liczbami, "które mówią, ile osób pracuje w rolnictwie, ile w przemyśle, w komunikacji, w handlu itd.". Nie zapomniano także o opisach gospodarki rolnej, "o liczbach mówiących o powierzchni i rodzaju użytkowania ziemi, o stanie zaopatrzenia rolnictwa w maszyny i narzędzia rolnicze, o stanie inwentarza żywego itd.". Takie wyjaśnienie zbieranych informacji było dość oczywiste, jednak ludność obawiała się, że ma ono charakter represyjny i że władza tak naprawdę chce pozyskać informacje o każdym obywatelu i później czerpać wiedzę z tej swoistej "spowiedzi". Dlatego też inspektorzy spisowi mieli jako dodatkowe zadanie dokładnie sprawdzać odpowiedzi obywateli, by ograniczyć kłamliwe lub ukrywające faktyczny stan rzeczy.

Tłumaczono też, że "liczby o jakich wyżej powiedziano, dostarczają nam powszechne spisy. Spisy powszechne są to wielkie prace statystyczne przeprowadzane we wszystkich prawie krajach na świecie, przeważnie co 10 lat. W każdym dobrze prowadzonym gospodarstwie rolnym trzeba po zbiorach obliczyć ile ziarna, kartofli czy innych artykułów trzeba zostawić na siew, ile na wyżywienie osób i inwentarza żywego tego gospodarstwa do następnych zbiorów, a ile można sprzedać, jakie maszyny i narzędzia rolnicze należy oddać do naprawy, a jakie dokupić".

Stan po burzy

W dalszej części, w ramach tłumaczenia potrzeby spisu i zachęty do szczerości, pisano: "Jak wiemy nasza gospodarka narodowa rozwija się według z góry określonych planów. Tak więc po wykonaniu w latach 1947-1949 planu trzyletniego, planu, który postawił zadania związane z odbudową naszej gospodarki dotkniętej zniszczeniami ostatniej wojny, jesteśmy obecnie w pierwszym roku Planu 6-letniego, planu wielkiej rozbudowy tej gospodarki, co w wyniku pozwoli wydatnie podnieść dobrobyt materialny i kulturalny ludności. Do opracowania planów gospodarczych konieczne są liczby statystyczne".

Wyniki tego spisu, niezależnie od tłumaczeń i pobudek, objawiły się rzeczywistym stanem ludności Polski w okresie tuż po pierwszych latach odbudowy kraju. Stan ten wyniósł 24 613 684 ogółem ludności Polski, w tym 9 605 254 w miastach i 15 008 430 na wsi... co daje ludności wiejskiej przewagę w postaci prawie 61 proc. ogółu. Ostatecznie jednak, po dokonaniu dodatkowego dopisania ludności pominiętej liczbę mieszkańców Polski ustalono na wysokości 25 008 179 osób. Wynik ciekawy i znaczący... a w porównaniu ostatnich spisów, których wyniki można prześledzić na informacyjnych stronach GUS, można łatwo ocenić przyrost ludności naszego kraju i zmiany środowiskowe - migracji z regionów wiejskich do miast. Warto zajrzeć i porównać.

PP