Pocztówka, czyli słowo wymyślone przez Henryka Sienkiewicza

122 lata temu, 27 listopada 1922 roku, słynny pisarz Henryk Sienkiewicz zgłosił w konkursie na polską nazwę karty pocztowej słowo "pocztówka".

Teatr Miejski i ul. Warszawska w Katowicach na starej pocztówce z początków XX w. ze zbiorów Muzeum Historii Katowic. Od połowy XVIII wieku Górny Śląsk pozostawała pod panowaniem pruskim

Foto: wikipedia, domena publiczna

Od karty korespondencyjnej do pocztówki

Właściwsze jest jednak stwierdzenie, że był to konkurs na polski odpowiednik francuskiego określenia "karta korespondencyjna". Konkurs został zorganizowany przez redakcję "Słownika języka polskiego" i odbył się przy okazji Pierwszej Wystawy Kart Pocztowych w Warszawie, odbywającej się w drugiej połowie listopada 1900 roku. Wystawa odniosła ogromny sukces  - zobaczyło ją ponad 16 tysięcy zwiedzających. Głównym zadaniem tego konkursu było wymyślenie jednowyrazowej nazwy dla karty pocztowej, zyskującej sobie coraz więcej zwolenników. Już wtedy znajdowało się w Europie wielu zbieraczy czy kolekcjonerów dziedziny zwanej deltiologią (filokartystyka).

Dość powiedzieć, że na konkurs wpłynęło blisko 300 propozycji nazw, które w swoim zamyśle miały dać polski ekwiwalent czegoś, co z języków zaborców nosiło tymczasowe nazwy - z rosyjskiego "odkrytka", bądź z niemieckiego "korespondentka".

Dowcip pisarza

Historia tej jedno-kartkowej formy korespondencyjnej sięga roku 1840, kiedy to angielski pisarz, kompozytor i dowcipniś Theodore Edward Hook wysłał do siebie samego pierwszą kartę pocztową. Data stempla pocztowego to 14 lipca 1840 roku. Jak się później okazało była dowcipem pisarza, który chciał sprawdzić, czy można wysłać kartkę z obrazkiem na zapisany na niej adres.

Tę pierwszą pocztówkę Hook wymyślił osobiście i jak podaje dziennik brytyjski "The Telegraph": "Penny Penates to pocztówka wykonana z papieru. Z przodu znajduje się ręcznie rysowana kolorowa ilustracja przedstawiająca zebranie karykaturalnych urzędników pocztowych z ogromnymi piórami, siedzących wokół powiększonego kałamarza z napisem "Oficjalny". Po lewej i prawej stronie kałamarza pojawiają się odpowiednio słowa "Penny" i "Penates". W religii starożytnego Rzymu Penaci byli strażnikami magazynu lub gospodarstwa domowego. Z tyłu widnieje napis "Theodore Hook Esq, Fulham"; znaczek Penny Black jest umieszczony w prawym górnym rogu jako opłata pocztowa. Okrągły stempel pocztowy pod adresem Fulham jest datowany na 14 lipca 1840 r.".

Co ciekawe, pocztówka ta ma naklejony pierwszy na świcie samoprzylepny znaczek pocztowy, stosowany właśnie do pocztówek.

"Bezkopertka lub otwartolist"

Jednak historia, oprócz tego dowcipu, notuje także fakt ustanowienia oficjalnej formy korespondencji w cesarstwie austro-węgierskim z dniem 1 października 1869 roku, a "karta korespondencyjna" przedstawiała herb cesarski Austrii i dwugłowy orzeł na Węgrzech. W Niemczech pierwsze projekty pocztówek pojawiły się już rok później, choć data pierwszej oficjalnie wysłanej pocztówki widnieje na stemplu z 18 lipca 1872 roku, a sama kartka przedstawia część starówki Getyngi.

Pocztówka wielkanocna z dwudziestolecia międzywojennego

Karolina Dzimira-Zarzycka, w ciekawym artykule "Bezkopertka lub otwartolist, skąd się wzięła nazwa pocztówka?", na stronach portalu "Historia Poszukaj" opisuje dzieje powstania tej nazwy. Przytacza wiele z tych, które pojawiły się w konkursie i wskazuje autora określenia "pocztówka". Czytamy tam: "Nie dziwi więc, że wśród pomysłów pojawiły się takie nazwy, jak "bezkopertka", "niezalepka" czy "otwartolist". (...) Karty korespondencyjne nie zastępowały tradycyjnych listów (stąd "nibylist", "śmieciuszka", "kartolist"), ale pozwalały zaoszczędzić papier i czas (dlatego moglibyśmy nazywać pocztówkę "oszczędnicą"). (...) Do tego właśnie nawiązywały propozycje nadania tej pocztowej nowości nazw: "jawka", "nagopis", "niedyskretka", "naguska", "odsłonka" albo "oglądka". (...) Skoro więc można było zanotować szybko jedynie kilka zdań, dlaczego nie mielibyśmy mówić "kilkusłówka", "wiadomostka", "pisemko", "zwiastunka", "dopiśnica" czy "pośpieszka"? Albo nawet "listowstręt", jak proponował uczestnik konkursu zapewne nielubiący pisać długich listów".

Pocztówka z 1909 roku przedstawiająca dzieci lepiące bałwana

Jedną z zasad konkursu był wybór pięciu nazw, z których w plebiscycie wybrano tę zwycięską. W dalszej części artykułu autorka pisze: "Jury wybrało pięć propozycji: "liścik", "listówka", "otwartka", "pisanka" i "pocztówka". Na najlepszą nazwę mogła zagłosować każda osoba odwiedzająca wystawę. Ostatecznie ― otrzymując 141 głosów ― wygrała oczywiście "pocztówka", propozycja zgłoszona przez "Marię z B.". Dopiero po rozwiązaniu konkursu okazało się, że pod tym pseudonimem ukrył się… sam Henryk Sienkiewicz!"

Dlatego dzisiaj możemy sięgnąć do naszych domowych zbiorów pocztówek, bo chyba każdy posiada przynajmniej kilka, szczególnie tych ważnych związanych z różnymi istotnymi chwilami życia, tych okolicznościowych, tych z życzeniami czy po prostu z wakacyjnymi pozdrowieniami, bogatsi o wiedzę skąd wzięła się polska nazwa tej formy korespondencji.

PP