Historia

Janusz Radziwiłł. Zdrada czy ratunek za wszelką cenę

Ostatnia aktualizacja: 31.12.2023 05:35
Mówimy "Janusz Radziwiłł", myślimy "zdrajca". Tym niewątpliwie, z punktu widzenia Polaków, wojewoda wileński i hetman wielki litewski, który oddał Litwę pod protektorat szwedzki w czasie potopu, był. Nie zawsze zadawany jest jednak trud oceny sytuacji, w której Radziwiłł podjął decyzję, za którą potępiła go historia.
Portret Janusza Radziwiłła
Portret Janusza RadziwiłłaFoto: Wikimedia Commons/dp

31 grudnia 1655 roku zmarł książę Janusz Radziwiłł, wojewoda wileński, hetman wielki litewski. Jeden z najpotężniejszych magnatów swoich czasów zapamiętany został przede wszystkim jako człowiek, który w czasie "potopu" przyjął szwedzką protekcję.

Miał zadatki na bohatera narodowego

Janusz Radziwiłł przyszedł na świat 12 grudnia 1612 roku jako członek jednego z najpotężniejszych rodów Rzeczpospolitej. Aż do wybuchu buntu Chmielnickiego Radziwiłł nie brał czynnego udziału w życiu politycznym. Jego pierwsze kroki w polityce Rzeczypospolitej zapowiadały, że stanie się on ważną postacią w historii kraju.

- Na wieść o śmierci Władysława IV doprowadził do zwołania tzw. Zjazdu głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podjęto decyzję o zaciągu wojska - mówił historyk, prof. Henryk Wisner, w audycji z cyklu "Na historycznej wokandzie". - W 1651 odnosi jedno z największych zwycięstw tej doby pod Łojowem. Zajął Kijów, przyszedł z pomocą armii koronnej.

Kiejdańska zdrada

Historia, wspomagana przez Sienkiewicza, zapamiętała Janusza Radziwiłła nie jako wielkiego wodza, a jako zdrajcę. Radziwiłł był inicjatorem zawarcia z Karolem X Gustawem układu w Kiejdanach, który oddawał Litwę pod protektorat Szwecji i de facto zrywał unię polsko-litewską.

- Mogę określić układy ze Szwedami jako radziwiłłowskie, bo Janusz i Bogusław są jedynymi kontrahentami tych pertraktacji ze strony litewskiej, którzy występują stale od 29 lipca do 20 października, gdy inni się zmieniają - mówił prof. Wiesław Majewski, gość audycji Andrzeja Sowy.


Posłuchaj
17:58 janusz radziwiłł.mp3 Sylwetkę Janusza Radziwiłła starają się ocenić w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie" prof. Henryk Wisner i prof. Wiesław Majewski. (PR, 26.03.1983)

 

Pochód Szwedów do Kiejdan, obraz pędzla Józefa Brandta, źr. Wikimedia Commons/dp Pochód Szwedów do Kiejdan, obraz pędzla Józefa Brandta, źr. Wikimedia Commons/dp

Ratowanie Litwy kosztem Rzeczpospolitej

Obrońcy postaci Janusza Radziwiłła przytaczają argument ochrony Litwy przed zajęciem przez Moskwę, której wojska wkroczyły do Rzeczpospolitej na rok przed "potopem szwedzkim". Strach Radziwiłła przed Rosjanami nie był bezzasadny: car na miesiąc przed podpisaniem układu w Kiejdanach obwołał się Wielkim Księciem Litewskim.

- Nie ulega wątpliwości, że układy litewsko-szwedzkie powstrzymały marsz wojsk rosyjskich w głąb Litwy - argumentował na korzyść Radziwiłła prof. Henryk Wisner. 

Janusz Radziwiłł - król litewski?

Nie bez znaczenia dla decyzji Janusza Radziwiłła musiała być ówczesna kondycja Rzeczypospolitej: kraj był osłabiony wojnami i buntem kozackim. Wojsko było nieopłacone, pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej pod Ujściem skapitulowało bez walki przed armią szwedzką 25 lipca 1655. Państwo stało nad przepaścią.

Czy zachowanie Janusza Radziwiłła było podyktowane chęcią zdobycia litewskiej korony, tak jak sugerował Sienkiewicz?

- Zdawał sobie sprawę, że w ówczesnym układzie politycznym istnienie samodzielnej Litwy jest niemożliwe, że jest to państwo zbyt słabe, by mogło istnieć samodzielnie - przekonywał prof. Henryk Wisner.

Janusz Radziwiłł pomylił się. Nie docenił siły drzemiącej w narodzie polskim. Umarł w nocy z 30 na 31 grudnia 1655, tuż po tym, jak obrońcy Jasnej Góry zmusili Szwedów do odstąpienia od oblężenia. Zwycięstwo obudziło w Polakach wiarę w zwycięstwo i stanowiło punkt zwrotny w dziejach "potopu".

Ile w postaci z "Potopu" Henryka Sienkiewicza było z prawdziwego Janusza Radziwiłła?Posłuchaj audycji.

bm

Czytaj także

Potop szwedzki powstrzymała Jasna Góra

Ostatnia aktualizacja: 26.12.2023 05:40
- Ogromną rolę w odpieraniu wroga, nie tylko militarną, ale również moralną, odegrał klasztor na Jasnej Górze z jego przeorem Augustynem Kordeckim, paulinami i innymi obrońcami twierdzy - mówiła w Polskim Radiu prof. historii Teresa Chynczewska-Hennel.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Henryk Sienkiewicz. "My wszyscy z niego"

Ostatnia aktualizacja: 05.05.2022 05:50
5 maja 1846 roku urodził się Henryk Sienkiewicz, noblista, jeden z najpopularniejszych pisarzy przełomu XIX i XX wieku. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Jan Kazimierz. Król w pożodze wojny

Ostatnia aktualizacja: 16.12.2023 05:40
Na kartach "Potopu" Sienkiewicz kreuje z Jana Kazimierza postać tragiczną i heroiczną. - Na pewno był znakomitym dowódcą, królem nie był na miarę czasów - oceniał Jana Kazimierza prof. Henryk Wisner.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Bogusław Radziwiłł – czarny charakter Sienkiewicza

Ostatnia aktualizacja: 31.12.2019 05:43
Początkowo blisko związany z dworem królewskim Jana Kazimierza. Później prowadził życie awanturnika, libertyna i rozpustnika. W końcu nie zawahał się podpisać układu o rozbiorze Polski.
rozwiń zwiń