Co znaczą tajemnicze ryty naskalne z Peru? Nowa hipoteza polskich naukowców

W peruwiańskim wąwozie Toro Muerto znajduje się jedno z najbogatszych w sztukę naskalną miejsc Ameryki Południowej. Polscy badacze przedstawili właśnie swoją interpretację tych zagadkowych geometrycznych wzorów.

Ryty naskalne z Toro Muerto (zdj. ilustracyjne)

Foto: Shutterstock

Toro Muerto – wąwóz pustynny na południowym wybrzeżu Peru, otoczony od wschodu i zachodu wzgórzami, opadający w dolinę rzeki Majes. Jego centralny obszar, zajmujący około 10 km kw, jest pełen tysięcy wulkanicznych głazów, z których około 2,6 tysięcy nosi zachowane ryty naskalne, czyli petroglify. To zarówno małe kamienie, ozdobione pojedynczymi motywami, jak i ważące wiele ton głazy, na których powierzchni znajdują się dziesiątki różnorodnych przedstawień. Petroglify te powstały w różnych czasach – pierwsze wykonała zapewne społeczność lokalnej kultury Siguas ok. 2 tys. lat temu, a ostatnie być może Inkowie w XV wieku.

Nie tylko kult wody

Na skałach przedstawiono przede wszystkim motywy zoomorficzne (np. figury węży, dzikich kotów) oraz wzory geometryczne, najczęściej w formie pionowych zygzaków, prostych i falistych linii o zróżnicowanej szerokości, czasami z towarzyszącymi im kropkami lub okręgami.

Jednak unikalne dla petroglifów z tego miejsca są rysunki tzw. danzantes – tancerzy. Danzante to schematyczny rysunek ludzkiej postaci (zwykle o wysokości 20-30 cm). Postać ta przedstawiana jest najczęściej w dynamicznej pozie, z jednym ramieniem uniesionym, a drugim opuszczonym, na lekko rozstawionych nogach (czasami zgiętych w kolanach), z głową przedstawioną en face lub z profilu. Postaciom danzantes towarzyszą też wzory geometryczne, linie i zygzaki.

Do tej pory przy interpretacji tychże znaków czerpano z analogii pochodzących z innych stanowisk archeologicznych z peruwiańskimi petroglifami. Sugerowano na przykład, że znaki te mogą symbolizować węże lub pioruny, a biorąc pod uwagę pustynny charakter miejsca: że mogą być związane z ulewnymi deszczami, kultem wody lub plonami.

- Często odwoływano się do tego, że skoro mamy do czynienia z pustynią, to w rytuałach musi chodzić o zapewnienie wody dla upraw. Tymczasem w miejscach rytualnych nie chodzi tylko o to, by poprosić o wodę czy deszcz i zapewnić sobie warunki do przeżycia w kolejnym roku. Historie, które się tutaj poprzez petroglify opowiada, nie dotyczą tylko chwili bieżącej - opisywał Nauce w Polsce prof. Janusz Wołoszyn z Uniwersytetu Warszawskiego.

Wzory geometryczne z Toro Muerto występujące samodzielnie, jako niezależne motywy, wiązano natomiast z reprezentacjami dolin, rzek, kanałów irygacyjnych, dróg lub szlaków handlowych, a towarzyszące im kropki lub okręgi z kamiennymi kopcami umieszczonymi wzdłuż szlaków komunikacyjnych.

Ryty naskalne z Toro Muerto (zdj. ilustracyjne). Fot. Shutterstock

"Przeniesienie do innego świata"

Choć Toro Muerto jest znane naukowcom od lat 50. XX wieku, wśród badaczy nie było dotąd konsensusu co do interpretacji funkcji i znaczenia znaków geometrycznych towarzyszących "tancerzom" z petroglifów.

Nowe światło na to zagadnienie rzucają polsko-peruwiańskie badania, które prowadzone są tam od 2015 roku. Obejmowały one szczegółową geodezyjną i ikonograficzną dokumentację całego stanowiska, a także pierwsze wykopaliska przy niektórych głazach.

W kwietniu 2024 roku profesorowie Andrzej Rozwadowski z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Janusz Wołoszyn z Uniwersytetu Warszawskiego zaproponowali natomiast nową hipotezę dotyczącą tego, co towarzyszy tancerzom na petroglifach z Toro Muerto. Wnioski i interpretacje przedstawili w piśmie "Cambridge Archaeological Journal".

Badacze sugerują, że geometryczne wzory w Toro Muerto, z którymi zestawione są postacie danzantes, mogły przedstawiać pieśni. Niektóre z bardziej złożonych kompozycji były graficznymi metaforami "przeniesienia do innego świata".

- Źródłem naszej propozycji interpretacyjnej jest analogia etnograficzna z Amazonii, a dokładniej sztuka ludu Tukano, żyjącego na pograniczu Kolumbii i Brazylii - wyjaśnia Nauce w Polsce prof. Andrzej Rozwadowski, autor pomysłu.

"Do czego oni tańczą?"

Sztuka wspomnianego ludu z Amazonii została w etnografii dość dobrze udokumentowana w postaci rysunków. Geometria tych wzorów stała się inspiracją dla wielu badaczy sztuki naskalnej.

- Badacze dostrzegali podobieństwo jej motywów do motywów z innych części świata. Na tej podstawie interpretowano nawet sztukę paleolityczną z jaskiń sprzed kilkunastu tysięcy lat – opisuje prof. Andrzej Rozwadowski.

Również w Toro Muerto znajduje się wiele motywów, które są podobne do wzorów rysowanych przez Tukano.

- Zacząłem ponownie analizować opisy sztuki Tukano i okazało się, że niektóre z tych motywów Indianie objaśniali jako odwzorowanie pieśni. Biorąc pod uwagę nagromadzenie motywów danzantes w tym miejscu, można zapytać: "do czego ludzie tańczą?". Tańczą do pieśni. Gdy zacząłem sobie to wszystko układać, zaczęło to do siebie pasować. Wydaje nam się, że wcześniej nikt na to nie zwrócił uwagi, a jest to propozycja interpretacyjna, która w zasadzie sama się narzucała – tłumaczy badacz.

W porównywanych ze sobą przedstawieniach z Toro Muerto i sztuki Tukano powtarzają się pewne sekwencje. Jeden z najważniejszych motywów można opisać jako krenelaż, przypominający zwieńczenie muru obronnego zamku w formie szeregu zębatych, prostokątnych występów z prześwitami. Jak wyjaśniał prof. Rozwadowski, motyw ten opisywany jest w sztuce Tukano jako wizualizacja kosmosu, do którego można się przedostawać na przykład poprzez rytuał z wykorzystaniem środków halucynogennych, doświadczenie wchodzenia w trans. A w tym niezwykle ważne są pieśni.

- Ta treść wydaje się bardzo dobrze pasować do naszych ilustracji. Zwłaszcza do tych widocznych na kamieniu TM 1219, który stał się kluczem do interpretacji. Nie ma drugiego takiego kamienia w Toro Muerto, w który tak dobrze byłaby wkomponowana postać ludzka w otoczeniu motywów geometrycznych - mówił prof. Andrzej Rozwadowski.

- Zestawienie tancerz-zygzak pojawia się na setkach kamieni, ale tylko w tym przypadku stanowi tak złożoną sekwencję. Głaz ten jest położony w takim miejscu, że nie sposób go nie zauważyć, a przed nim jest spora przestrzeń, na której mogli się gromadzić ludzie i wysłuchać historii czy pieśni - dodawał prof. Janusz Wołoszyn.

***

Czytaj także:

• Oryginalne płytki ceramiczne z XVII wieku wróciły do Łazienek Królewskich. "Niezwykle cenne eksponaty"
• Zachodniopomorskie: szukano odkładnicy do pługa, odkryto bezcenną monetę

***

Jak podsumowywał prof. Andrzej Rozwadowski, analogia, którą zastosowali, "prowadzi do wniosku, że znaczenia towarzyszące wizerunkom mogły być płynne, nie były jednoznaczne". - W jednym momencie wizerunek mógł nieść gamę znaczeń. Zakładamy, że motyw niekoniecznie musiał oznaczać to, z czym się nam najłatwiej kojarzy, a ważny tu jest kontekst kulturowy – podkreślał.

Badania finansowano z grantu Narodowego Centrum Nauki.

PAP/Ewelina Krajczyńska-Wujec/jp