Czytaj także

Wojciech Jerzy Has. Portret mistrza

Ostatnia aktualizacja: 01.04.2024 05:45

1 kwietnia 1925 roku urodził się jeden z najwybitniejszych polskich reżyserów filmowych - Wojciech Jerzy Has. Był twórcą o bardzo wyraźnym "charakterze pisma", którego oniryczne filmy podziwiali najważniejsi światowi reżyserzy.

Reżyser Wojciech Jery Has przy pracy, 1967 rokFoto: PAP/CAF/Eugeniusz Wołoszczuk

Wojciech Jerzy Has należy do pokolenia twórców, którzy stworzyli polską szkołę filmową - do dziś najbardziej rozpoznawalny i doceniany na świecie artystyczny prąd w polskim kinie. Filmy Hasa, mimo że w pewnym sensie wpisywały się we wspomniany nurt, od początku były odrębne.

Reżyserowi przez całą karierę bliskie było kino wyraźnie kreacyjne nieraz wręcz teatralizujące przedstawianą rzeczywistość, zawsze jednak w obrębie sztuki filmowej, blisko samego jej jądra. I choć dziś ciężko zestawiać jego najwybitniejsze osiągnięcia z opartymi na trzyaktowej narracji filmami amerykańskimi, w dalszym ciągu jest to kino żywe i niezwykle inspirujące. Jednocześnie Has, już od pierwszego swojego filmu, ewidentnie starał się tworzyć poza obowiązującą wokół komunistyczną ideologią, mimo, że filmy realizował w kontrolowanych przez władze studiach i zespołach filmowych.

Debiut

W "Pętli" (1957) - adaptacji wybitnego opowiadania Marka Hłaski, która była jego debiutem, Has za pomocą języka metafor opowiedział o beznadziei życia w komunistycznej Polsce, a alkoholowy nałóg, z którym zmaga się bohater, inaczej niż w literackim pierwowzorze, zdaje się jedynym dostępnym sposobem ucieczki od tej rzeczywistości.

Po "Pętli" Has zrealizował w krótkim odstępie czasu kilka kolejnych filmów jeden po drugim, co pozwoliło mu przetestować narzędzia reżyserskie, które były mu potrzebne do zbudowania własnego, wyrazistego stylu. Jednocześnie filmy:" Pożegnania" (1958), "Wspólny pokój (1959), "Rozstanie" (1960), "Złoto" (1961) i "Jak być kochaną" (1962) nie są tylko kolejnymi sprawdzianami młodego twórcy, ale stanowią już niezależne, spójne dzieła. Wszystkie wymienione filmy, podobnie jak duża część wybitnych osiągnięć jego kolegów zaliczanych do polskiej szkoły filmowej, wiele zawdzięczają literaturze. Jednak, tak jak w "Pętli", za każdym razem materiał literacki służył Hasowi jedynie jako pretekst do pchnięcia danej historii w stronę rodzącego się jego własnego filmowego świata.

Swoistym zamknięciem tego okresu jest nieco późniejszy film "Szyfry" (1966). Wydawałoby się, że jest to film niemożliwy, że w tamtym okresie tak mocna wypowiedź o współczesnej rzeczywistości nie mogła się ukazać. Has, opowiadając losy dojrzałego mężczyzny, po 20 latach od II wojny światowej, która rzuciła go na zachód Europy, powraca do Polski, aby rozwikłać zagadkę zaginięcia swojego młodszego syna w czasie wojny, opowiada tak naprawdę o zakłamaniu, w jakim żyją Polacy w latach 60. zniewoleni narzuconą ideologią. Znowu dzięki wspaniałej poetyckiej formie Hasowi udało się oszukać cenzurę, która na czas nie rozpoznała "zagrożenia", widząc w "Szyfrach" opowieść o naiwności ludzi przybywających z zachodu.

Wielkie hasowskie freski

Po tym filmie, dziś już nieco zapomnianym, ale być może jednym z najwybitniejszych, nastąpił okres wielkich hasowskich fresków, których początkiem jest właściwie wcześniejszy, powstały dwa lata przed "Szyframi" "Rękopis znaleziony w Saragossie" (1964). Jest to adaptacja tajemniczej, szkatułkowej i pełnej oniryzmu powieści Jana Potockiego. Film ten należy do ulubionych obrazów wybitnych reżyserów: Martina Scorsese i Francisa Forda Coppoli. Prawdopodobnie powodem tak ogromnej siły obrazu jest, obok niezwykłego hasowskiego języka wizualnego i nieskończonej wyobraźni twórcy, a także wyjątkowej dbałości o każdy szczegół dzieła, to że Hasowi bardziej niż w jakimkolwiek innym jego filmie udało się utrzymać niemal żelazną konsekwencję obranej groteskowej konwencji.

"Lalka" z epickim rozmachem

W 1968 roku reżyser nakręcił adaptację "Lalki" Bolesława Prusa, z wybitnym Mariuszem Dmochowskim w roli Wokulskiego. Dzięki rozwijanej coraz mocniej, finezyjnej technice kręcenia długimi ujęciami, film ma wyjątkowy klimat i epicki rozmach.

- Has pochodził z ubogiej rodziny i on też trochę jak Wokulski wspinał się do góry - mówił Tadeusz Sobolewski w audycji Anny Fuksiewicz w Polskim Radiu w 2010 roku. - Ten film był kiedyś niedoceniany, jako mający mało wspólnego z Prusem, którego traktowano u nas jako poczciwego pisarza. A Has stworzył nagle tak drapieżny, przerażający chwilami film o rozpadzie uczuć, nadziei, upadku kraju. To jest także film o Polsce - dodawał krytyk.

Posłuchaj

25:25 Has.mp3 Prof. Tadeusz Lubelski o twórczości Wojciecha Hasa. Audycja Anny Fuksiewicz z cyklu "Rozmowy o kinie", (PR,9.03.2018)

Wybitne "Sanatorium pod klepsydrą"

Następnym wielkim filmowym przedsięwzięciem Wojciecha Hasa jest "Sanatorium pod klepsydrą" (1973) nakręcone na podstawie unikalnej, onirycznej prozy Brunona Schulza. Opowieść o odzyskiwaniu minionego czasu i jednocześnie o odchodzeniu świata polskich Żydów, przedstawiona jako sen ze wszystkimi jego atrybutami i wizualnymi konsekwencjami tego faktu, nie spotkała się z tak dużym zainteresowaniem, jak pewnie bardziej uniwersalny "Rękopis...".

Jest to jednak bez wątpienia kolejny wybitny film w dorobku reżysera. - Wydaje mi się, że te trudne czy ciekawe pozycje literackie mają bezpośredni wpływ na film - odświeżają go stylistycznie i pozwalają odnowić spojrzenie na film - mówił Wojciech Jerzy Has w audycji Polskiego Radia. - Ta proza daje swobodę poruszania się, zobowiązuje do nieszablonowych rozwiązań, to znaczy ona broni się zarówno w warstwie scenariusza jak i rozwiązań aktorskich, montażowych, reżyserskich. Dzisiaj, kiedy filmów jest dużo, kiedy jest telewizja, która tylko daje schematy, taka przygoda pozwala odświeżyć spojrzenie - mówił reżyser.

Późny Has

Wojciech Jerzy Has zrealizował jeszcze cztery pełnometrażowe filmy: "Nieciekawą historię" (1982), "Pismaka" (1984), "Osobisty pamiętnik grzesznika przez niego samego spisany" (1985) oraz "Niezwykłą podróż Baltazara Kobera" (1988). Żaden z nich nie był jednak dziełem na miarę tych poprzednich, które reżyser zrobił w ciągu dekady 1964-73, czyli w okresie, kiedy na świecie królować zaczynało kino autorskie. I mimo, że w ostatnich swoich filmach reżyser w pewnym sensie powielał swoje własne pomysły, zawsze jednak jego kino utrzymywało wyjątkowo wysoki poziom. Z całą pewnością Wojciech Jerzy Has jest jednym z najbardziej kreacyjnych i nowatorskich twórców w polskim kinie.

- Has to dla mnie najwybitniejsza postać polskiego kina. I jednocześnie człowiek bardzo mądry życiowo - mówił w Polskim Radiu reżyser Lech Majewski. - To był mój pierwszy profesor. Bardzo filozoficznie prowadził wykłady, mówił nie tylko o filmie ale i o etyce, moralności - dodawał.

az/im

Zobacz więcej na temat: FILM film polski reżyser Wojciech Jerzy Has PRL

Czytaj także

Bronisław Pawlik. Rzecki z "Lalki", profesor Tutka i "Miś z okienka"

Ostatnia aktualizacja: 06.05.2024 05:40

– Ludzie na ogół traktują mnie z pewną sympatią. Dzisiaj na przykład spotkałem całą klasę dzieciaków z tornistrami na plecach i oni wszyscy powiedzieli mi: "dzień dobry". I to jest właśnie cudowne. Powiedziałbym nawet, że jest to najważniejszy i najbardziej wzruszający przejaw popularności, gdy ludzie cię rozpoznają i pozdrawiają - mówił Bolesław Pawlik w 1998 roku na antenie Polskiego Radia.

Bronisław Pawlik Foto: NAC

22 lata temu, 6 maja 2002 roku, zmarł Bronisław Pawlik, aktor teatralny, filmowy i radiowy. Sławę przyniósł mu m.in. udział w programie telewizyjnym dla dzieci "Miś z okienka", a także rola głównego bohatera słuchowiska "Opowieści Profesora Tutki" Jerzego Szaniawskiego w reżyserii Andrzeja Zakrzewskiego (1974) oraz rola Rzeckiego w serialu "Lalka" według powieści Bolesława Prusa w reżyserii Ryszarda Bera (1978).

Chciał być plastykiem, a został aktorem

Bronisław Pawlik już od najmłodszych lat zdradzał liczne talenty artystyczne. – Bronek przejawiał duże umiejętności plastyczne. Bardzo ładnie rysował, rzeźbił w plastelinie, ale też miał zdolności muzyczne. Ładnie śpiewał i należał do szkolnego chóru. Wspólnie chodziliśmy też na lekcje gry na skrzypcach. Pamiętam, że te zajęcia nie rozpoczynały się tak naprawdę o piątej po południu, lecz pół godziny wcześniej, bo wtedy się spotykaliśmy i pojedynkowaliśmy się na smyczki – wspominał ze śmiechem prawnik Zbigniew Sendur, wieloletni przyjaciel aktora, na antenie Polskiego Radia.

Posłuchaj

21:53 portret bronek 1330.mp3 Bronisława Pawlika wspominają jego córka Anna M. Pawlik, aktor i reż. August Kowalczyk, malarz i reż. teatralny Józef Szajna oraz reż. filmowy Andrzej Wajda. W audycji Anny Retmaniak "Portret słowem malowany" wykorzystano też archiwalne wypow. Bronisława Pawlika. (PR, 25.02.1976)

Jak mówił sam Bronisław Pawlik, początkowo nie wiązał swojej przyszłości z aktorstwem, a właśnie ze sztuką. – Miałem to szczęście, że nie musiałem podejmować żadnych decyzji, bo tak po prostu wyszło, że zostałem aktorem. Właściwie, to raczej marzyłem o tym, aby zajmować się plastyką – opowiadał na antenie Polskiego Radia.

– Był taki moment, gdy trzeba było kogoś obsadzić do roli niemego sługi w operze, którą wówczas, w 1945 roku, robiono w Krakowie. Wtedy jeden ze scenografów wpadł na pomysł, żeby mnie tam wypróbować. I tak moim debiutem stała się właśnie postać Vesponego w "La serva padrona" Giovanniego Baptisty Pergolesiego w reżyserii Władysława Jaremy – dodał.

W 1947 roku Pawlik ukończył naukę w krakowskim Studiu Dramatycznym prowadzonym przez wybitnego polskiego reżysera teatralnego i scenografa Iwo Galla. Wkrótce potem wyjechał do Gdyni, gdzie rozpoczął współpracę z Teatrem Wybrzeże. Dał się wówczas poznać, jako dobry aktor dramatyczny – warto przy tej okazji wspomnieć chociażby o jego roli Hippiasza w "Homerze i Orchidei" Tadeusza Gajcego oraz o granej przez niego postaci Nicka w "Marii Stuart" Juliusza Słowackiego (oba przedstawienia wyreżyserował Gall).

Na deskach warszawskich teatrów

Przez czternaście lat – od 1960 do 1974 roku – Bronisław Pawlik związany był z warszawskim Teatrem Polskim. To właśnie z tego okresu pochodzą jego najważniejsze kreacje teatralne, w tym Hummela w "Sonacie widm" Augusta Strindberga w reżyserii Jerzego Kreczmara (1965) i tytułowego Fausta w dramacie Johanna Wolfganga von Goethego w inscenizacji Józefa Szajny (1971).

– Bronek Pawlik był aktorem intuicyjnym, bardzo angażującym się, trudnym do przełamywań, ale podatnym do prowadzenia. Wyróżniał go ten olbrzymi wewnętrzny niepokój i wartość jego gry aktorskiej. Należał do grona artystów, którym należało wiele wybaczyć i których po prostu trzeba było obsadzać w wielkich dramatach, dlatego że potrafił bezbłędnie rozpracować materię tekstu. Nie deklarował swoich kwestii i nie grał z dystansem, ale naprawdę wierzył w to, co mówił. Nie można go było jednak reżyserować "z fotelika", a trzeba było być obok niego na scenie, aby rozbudzić w nim tę jego aktorską intuicję – w ten sposób Józef Szajno opisywał pracę z Bronisławem Pawlikiem.

W latach 70. i 80. XX wieku aktor współpracował z Teatrem Powszechnym, natomiast od 1989 roku przez kolejnych trzynaście lat grał na deskach Teatru Współczesnego.

Posłuchaj

15:50 Pawlik 156.mp3 Role Bronisława Pawlika w swojej audycji z cyklu "Radio we kreacje mistrzów" omawiają historyczka teatru Iwona Malinowska i Joanna Godlewska. (PR, 11.03.2016)

Znany i lubiany Profesor Tutka

W Teatrze Polskiego Radia Bronisław Pawlik zadebiutował w 1953 roku epizodyczną rolą murarza w "Zemście" Aleksandra Fredry w reżyserii Bohdana Korzeniewskiego. Z tą instytucją związany był przez blisko pięćdziesiąt lat - w tym czasie wystąpił w ponad kilkuset radiowych słuchowiskach.

Wielką popularność zdobył przede wszystkim jako odtwórca tytułowego bohatera w "Opowieści Profesora Tutki" Jerzego Szaniawskiego w reżyserii Andrzeja Zakrzewskiego. Premiera tego radiowego serialu - składającego się z piętnastu kilkunastominutowych słuchowisk - odbyła się w styczniu 1974 roku.

Jerzy Szaniawski - tajemniczy twórca przygód Profesora Tutki

– Pracowałem z nim z przyjemnością, bo był to człowiek szalenie towarzyski. Najlepszym na to dowodem jest fakt, że wszyscy mówili na niego Bronek, a nie Bronisław. Umiał odnaleźć się w wielu sytuacjach dość trudnych zawodowo i potrafił odtwarzać role, które, jak to się nieraz wydawało, nie były zupełnie dla niego pisane – wspominał Andrzej Zakrzewski.

Reżyser dodał jednak, że nieraz zdarzały się sytuacje, gdy współpraca z Pawlikiem nie należała do najłatwiejszych. – Był człowiekiem szalenie żarliwym, głęboko wchodził w odtwarzane przez siebie postacie, ale jednocześnie bardzo łatwo się dekoncentrował. Szczególnie w studiu radiowym był wyczulony na wszelkie dźwięki dochodzące z zewnątrz. Pamiętam, że gdy się wprowadzaliśmy do nowego lokalu Teatru Polskiego Radia, trwały jeszcze jakieś roboty adaptacyjne. Ale były one gdzieś bardzo daleko i nawet realizator uznał, że są one niegroźne dla słuchowiska, bo sprzęt ich nie zarejestruje. A Bronek odmówił, nie chciał grać w takich warunkach.

Warto podkreślić, że w 1988 roku Bronisław Pawlik został pierwszym laureatem prestiżowej nagrody "Wielki Splendor" przyznawanej przez Zespół Artystyczny Teatru Polskiego Radia aktorom-wykonawcom słuchowisk radiowych.

"Miś z okienka" i słynna telewizyjna "wpadka"

Bronisław Pawlik zasłynął również jako aktor filmowy i telewizyjny. Na małym ekranie po raz pierwszy pojawił się w 1957 roku – zadebiutował wówczas jako prowadzący "Misia z okienka", pierwszej dobranocki emitowanej przez Telewizję Polską. W tej roli występował aż do końca lat 60. XX wieku, gdy zastąpił go aktor Stanisław Wyszyński.

Program skierowany był do dzieci w wieku szkolnym i pełnił funkcje edukacyjne – m.in. zachęcał najmłodszych do czytania książek. Z "Misiem" związana jest zresztą zabawna anegdota, która z biegiem lat zdążyła obrosnąć legendą. Nawiązał do niej - zaprzeczając, by była prawdziwa - Bronisław Pawlik w rozmowie z Barbarą Haintze na antenie Polskiego Radia.

Podobno pewnego popołudnia, gdy dobranocka dobiegała końca, aktor (inne wersje tej historii mówią, że był to jednak Wyszyński) - nie wiedząc, że jeszcze znajduje się na wizji - miał powiedzieć: "A teraz, drogie dzieci, pocałujcie misia w d..., idę na wódkę". Rzekomo to właśnie ta "wpadka" sprawiła, że Pawlik odszedł z programu.

– Zadziwia mnie ta anegdota, która chodzi po Polsce, że ja coś powiedziałem i dlatego mnie wyrzucili z telewizji. Nie jest to prawda. Powstała ona jakieś sześć lat po tym, jak ja ten program zakończyłem – tłumaczył na antenie Polskiego Radia Bronisław Pawlik. Dodał również, że zrezygnował z prowadzenia dobranocki, ponieważ praca ta mu się po prostu znudziła i bał się, że już do końca swojej kariery aktorskiej będzie kojarzony wyłącznie jako towarzysz tytułowego "Misia z okienka".

Posłuchaj

14:06 prywatnie u bronisława pawlika___pr iii 106679_tr_0-0_bb64524e[00].mp3 Aktor Bronisław Pawlik mówi o sławie, programie dla dzieci "Miś z okienka", pracy w Polskim Radiu, a także zdradza, jakie są jego wymarzone role aktorskie. Audycja Barbary Haintze "Prywatnie u Bolesława Pawlika". (PR, 18.09.1998)

Na dużym i małym ekranie

Bronisława Pawlika można było także podziwiać m.in. w serialach "Niewiarygodne przygody Marka Piegusa" Edmunda Niziurskiego w reżyserii Mieczysława Waśkowskiego (1967),w "Stawcea większej niż życie" w reżyserii Andrzeja Konica i Janusza Morgensterna (1967-1968),w "Lalce" Bolesława Prusa w reżyserii Ryszarda Bera (1978) oraz w "Alternatywy 4" w reżyserii Stanisława Barei (1983).

Na wielkim ekranie natomiast zadebiutował w 1950 roku, wcielając się w epizodyczną postać handlarza w "Warszawskiej premierze" w reżyserii Jana Rybkowskiego. Od tego momentu regularnie można było go oglądać w polskich produkcjach – równie często pojawiał się w kryminałach, dramatach historycznych i filmach wojennych, jak i w komediach oraz produkcjach dla młodzieży. Warto wspomnieć chociażby o jego roli Mata Rokosza w "Orle" Leonarda Buczkowskiego (1958), fotografa Romana Ferde w "Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz" Stanisława Barei (1978) i Stuwały w "Misiu" Stanisława Barei (1980).

Posłuchaj

44:45 bronek - radiowy portret.mp3 Bronisława Pawlika w 10. rocznicę jego śmierci wspominają: reżyserzy radiowi Andrzej Zakrzewski, Janusz Kukuła i Zdzisław Dąbrowski, teatrolog Michał Smolis, realizatorka akustyczna Ewa Szałowska i Maria Chludzińska, była kierowniczka produkcji w Teatrze Polskiego Radia. Audycja Iwony Malinowskiej z cyklu "Rozmowy po zmroku". (PR, 02.07.2012)

Mimo stale pogarszającego się stanu zdrowia Bronisław Pawlik nigdy nie zdecydował się przejść na emeryturę. Premiera ostatniego filmu, w którym wystąpił - "Wszystkich świętych" w reżyserii Andrzeja Barańskiego - odbyła się w listopadzie 2002 roku, czyli blisko pół roku po śmierci aktora.

Zobacz więcej na temat: historia Polski aktor aktorstwo Bronisław Pawlik TEATR KULTURA Kabaret Starszych Panów Polskie Radio

Czytaj także

Bolesław Prus w powstaniu styczniowym. "To było traumatyczne przeżycie"

Ostatnia aktualizacja: 22.01.2024 05:52

Szedł do powstania przekonany, że to patriotyczny obowiązek. Z pola walki powracał z poczuciem, że jego pokolenie zostało oszukane przez organizatorów nieudanego zrywu. Pamięć o wojennym koszmarze dręczyła go przez resztę życia. Porażka romantycznego ducha była jednak początkiem nowej ścieżki życiowej - Aleksander Głowacki stał się Bolesławem Prusem.

Bolesław Prus jeszcze jako Aleksander Głowacki w 1862 roku na tle obrazu "Pożar wsi" Franciszka Kostrzewskiego (1866)Foto: Polona/materiały prasowe

Orzeszkowa ratuje Traugutta, czyli pisarze wobec powstania styczniowego

Więcej opowieści o życiu i twórczości Bolesława Prusa, w tym wspomnień osób, które znały go osobiście, znaleźć można w serwisie specjalnym prus.polskieradio.pl.

Ucieczka gimnazjalisty

Wcześnie osierocony Aleksander Głowacki (1847-1912), przez bliskich zwany Olesiem, znalazł się w wieku dziewięciu lat pod opieką rodziny swojej zmarłej matki Apolonii z Trembińskich, gdy zaś skończył lat czternaście, zamieszkał w Siedlcach ze starszym bratem Leonem (1834-1907), nauczycielem języka polskiego i historii, a także działaczem niepodległościowym, współtwórcą konspiracyjnego Związku Trojnickiego założonego w latach 50. XIX wieku na uniwersytecie w Kijowie.

W 1862 roku bracia przenieśli się do Kielc. Leon został zatrudniony w tamtejszym gimnazjum, zaś Aleksander rozpoczął tam naukę - choć w istocie nauka zajmowała go wówczas w niewielkim stopniu. Piętnastoletni Oleś był pochłonięty antycarską konspiracją, która od kilku już lat żarzyła się coraz śmielszym płomieniem pod powierzchnią oficjalnego życia państwowego. Idea walki z zaborcą trafiła u młodego Głowackiego na podatny grunt. Nie tylko nadawała sens egzystencji pod rosyjską okupacją i dawała nadzieję na przyszłość w wolnym kraju, lecz także była wyrazem młodzieńczego buntu.

"Ciche bohaterki", "niewiasty z bronią w ręku". Kobiety w powstaniu styczniowym

Aleksander zataił przed kolegami swój udział w patriotycznym spiskowaniu, jednak gdy 22 stycznia 1863 roku wybuchło powstanie narodowe, nie krył swej radości. Warszawski przedsiębiorca Jan Stanisław Czarnowski, kolega Olesia z klasy, wspominał, że tego dnia Głowacki, zabrawszy książki wszystkim uczniom, wpakował je do zimnego pieca ze słowami "Moi kochani, teraz nie czas na »Eneidę«!". Wkrótce udowodnił, że jego odwaga nie kończy się na zakłócaniu lekcji łaciny.

Głowacki był jednym z pierwszych uczniów kieleckiego gimnazjum, którzy przerwali naukę, by przyłączyć się do walczących powstańców. Pod osłoną nocy, w tajemnicy przed wszystkimi opuścił samotnie profesorskie mieszkanie swojego brata i wyruszył na wojnę z caratem. W tamtym czasie nie miał jeszcze szesnastu lat. – Po prostu uciekł z gimnazjum do oddziału powstańczego – mówił w Polskim Radiu teolog kultury Grzegorz Łęcicki.

Posłuchaj

02:20 Grzegorz Łęcicki o Prusie powstańcu 14.11.2021 Trójka Magdalena Złotnicka.mp3 Grzegorz Łęcicki o powstańczych losach Aleksandra Głowackiego. Audycja Magdaleny Złotnickiej (PR, 2021)

Aleksander Głowacki/Bolesław Prus. Zobacz serwis specjalny

Koszmar

Powstanie rozprzestrzeniało się błyskawicznie, polskie oddziały każdego dnia zasilali ochotnicy z całego zaboru rosyjskiego. Leon Głowacki jednak, pomimo swego dawniejszego zaangażowania w konspirację, nie porzucił pracy w szkole. Nie poszedł walczyć i wydawało się, że nie popiera powstańczego zrywu. Tymczasem Aleksander trafił najpierw do stacjonującego pod Kielcami oddziału Dionizego Czachowskiego, weterana powstania listopadowego, a potem znalazł się pod rozkazami Aleksandra Czarneckiego "Bończy". Początkowy entuzjazm szybko ustąpił miejsca wątpliwościom. Już w pierwszych tygodniach walki Głowacki był świadkiem brutalnych zbrodni dokonywanych na powstańcach przez carskich żołnierzy.

– To, co wtedy zobaczył, było jednym z jego najtrudniejszych doświadczeń – mówiła w Polskim Radiu biografka pisarza Monika Piątkowska. – Rosjanie chcieli szybko zdusić zryw, natychmiast więc uruchomili machinę terroru. Jeńców zazwyczaj się nie brało, rannych zaś dobijało, i to w okrutny sposób, na oczach kolegów. To wszystko nadwyrężyło kruchą psychikę Aleksandra – dodała.

Posłuchaj

03:25 Monika Piątkowska o powstaniu i o lękach Prusa 2017 Dorota Gacek.mp3 O powstańczych przeżyciach, kryzysach psychicznych i lękach Bolesława Prusa opowiada Monika Piątkowska. Audycja Doroty Gacek (PR, 2017)

Powstańcy styczniowi - wzór patriotyzmu w II Rzeczpospolitej

W maju 1863 roku Aleksander Głowacki dostał pierwszy urlop i odwiedził rodzinę. Wbrew obawom brat przyjął go życzliwie. Zapewne już wtedy Leon Głowacki rozważał zmianę swej postawy i możliwość wzięcia udziału w walce. Na razie jednak pozostał w Kielcach, Aleksander wrócił zaś do jednostki Bończy, następnie przeszedł do oddziału Karola Krysińskiego, a potem znalazł się w sformowanym przez Ludwika Żychlińskiego zgrupowaniu Dzieci Warszawskie.

W ciągu kolejnych miesięcy Aleksander Głowacki radził sobie z doświadczeniami wojennego horroru w ten sposób, że odsuwał go od swojej świadomości i w jakimś sensie nie identyfikował się z własną osobą, która przeżywała strach i rejestrowała obrazy okrucieństwa. Technika unikania trudnych emocji znalazła po latach odbicie w jego dziełach. To właśnie ona pozwoliła mu zachować w czasie powstania wewnętrzną równowagę, choć biografowie zwracają uwagę na ogromną cenę, jaką zapłacił za ukrycie koszmaru na dnie swojego umysłu.

Życie w ruinie

Z przeżyciami powstańczymi nie poradził sobie za to Leon Głowacki, który w końcu w lipcu 1863 roku włączył się do powstania i podjął się śmiertelnie niebezpiecznej misji jako kurier przewożący ważne dokumenty z Warszawy do Wilna, a więc na Litwie opanowanej przez terror Murawjowa, nie bez przyczyny zwanego "Wieszatielem". Mimo ryzyka akcja zakończyła się sukcesem, Leon nie został rozpoznany, po kilku spokojnych dniach w Wilnie wsiadł w pociąg powrotny i bez przeszkód dojechał do Warszawy. A jednak emocje towarzyszące mu podczas wykonywania misji doszczętnie zniszczyły jego psychikę. Gdy wysiadł z pociągu, okazało się, że popadł w obłęd. Choroba psychiczna towarzyszyła mu odtąd przez całe życie.

Pod znakiem Orła, Pogoni i Archanioła Michała. Kwestia narodowościowa w powstaniu styczniowym

Podczas kolejnego urlopu Aleksander odwiedził brata w Warszawie, lecz stan Leona nie był wówczas jeszcze na tyle zły, by Oleś należycie zorientował się w jego położeniu. Po latach wyrzucał sobie, że nie zrozumiał w porę, z czym ma do czynienia. Pozostawił brata pod opieką przyjaciół i wrócił do swojego oddziału.

1 września 1863 roku Aleksander Głowacki wziął udział pod dowództwem Michała Zielińskiego w potyczce pod Białką niedaleko Siedlec. Został ranny. Wybuchający proch pozostawił mu głęboką ranę w karku, a także osmalił oczy, uszkadzając wzrok. Stracił przytomność i stał się jeńcem Rosjan, którzy przewieźli go do szpitala więziennego w Siedlcach. Tam aresztowany, wijąc się z bólu, przeżywał poważny kryzys psychiczny, który sam określił "dwumiesięcznym szaleństwem".

Gdy odzyskał trochę sił, został przeniesiony do więzienia na Zamku Lubelskim i stanął przed rosyjską komisją śledczą, która miała zdecydować o jego dalszym losie. Groziła mu śmierć, lecz dzięki wstawiennictwu siedleckiego sędziego Gaspara Drylla, a także z uwagi na młody wiek, został zwolniony. Resztę okresu rekonwalescencji spędził u sędziego Drylla. Jego stan fizyczny poprawiał się, ale psychicznie wciąż nie mógł się pozbierać.

– Długo nie wracał do wspomnień o powstaniu. To było przeżycie traumatyczne – opowiadała w polskim radiu historyk literatury prof. Ewa Paczoska. – Z powstania wyszedł z poczuciem, że należy do straconego pokolenia, oszukanego przez starszych od siebie. Kilka miesięcy po powstaniu pisał w jednym z listów: "ja, dawny ja, pochowany jestem razem z nadziejami moimi pod Białką, skąd drugi ja wyrósł: dwumiesięczne szaleństwo, zwątpienie w tego rodzaju zabawy i kalectwo..." – mówiła badaczka.

Posłuchaj

03:26 Ewa Paczoska o udziale Prusa w powstaniu 2007 Hanna Szof.mp3 Prof. Ewa Paczoska o konsekwencjach udziału Bolesława Prusa w powstaniu styczniowym. Audycja Hanny Szof (PR, 2007)

Powstanie styczniowe. Kto był kim w zrywie z 1863 roku

Ślady przeszłości

Wskutek ran odniesionych w walce Aleksander Głowacki do końca życia borykał się z kalectwem wzroku, a z powodu wstrząsu psychicznego zaczęła mu dokuczać także agorafobia. Za udział w powstaniu styczniowym Rosjanie pozbawili go szlachectwa. On jednak w pewien sposób odegrał się na nich za tę degradację. Nazwa herbu rodowego Głowackich - Prus - już wkrótce stał się jego literackim pseudonimem i to pod tym nazwiskiem przeszedł do historii polskiej literatury.

– Po powstaniu jego biografia kształtowała się w obrębie formy pozytywistycznej – zauważyła prof. Ewa Paczoska. – Tak jak inni młodzi ludzie, którzy niemal prosto z pól bitewnych i z więzień szli do szkół, żeby się kształcić, tak i Prus chwycił się edukacji, zwłaszcza tej opartej na ścisłych podstawach matematycznych. Całe to pokolenie fascynowało się naukami ścisłymi, widząc w nich możliwość wyjścia z otchłani i traumy powstańczej, szansę oparcia się na gruncie, który się nie rozpadnie – dodała.

Temat powstania styczniowego pojawia się w niewielu dziełach prozatorskich Bolesława Prusa, nie tylko dlatego, że pisarz niechętnie powracał do wspomnień z młodości, lecz także z powodów cenzuralnych. Najbardziej zawoalowane są wzmianki w najsłynniejszej powieści Prusa, czyli "Lalce" (1887-1889). O powstańcu Wokulskim mówi się tam: "gotował wraz z innymi piwo, które do dziś dnia pijemy", "pewnego dnia Stach Wokulski całkiem zniknął mi z oczu. Dopiero we dwa lata napisał do mnie list z Irkucka", "Wokulski dowiódł swego patriotyzmu nie tylko językiem", "wtedy wszystkim paliło się we łbach, a on nie chciał być gorszym od innych". Zdaniem badaczy literatury znaczące w "Lalce" jest także to, że w powieściowej Warszawie, poza kilkoma wyjątkami, nie ma w ogóle Rosjan, choć w opisywanej tam epoce w mieście stacjonowały dziesiątki tysięcy carskich żołnierzy.

Powstanie styczniowe. Zwycięstwo ducha

Bardziej bezpośrednio z pamięcią o powstaniu styczniowym rozprawił się Prus w noweli "Omyłka" (1884/1885), dziele, które przez sito cenzury przeszło głównie dzięki narracji z perspektywy kilkuletniego dziecka. W stworzonych tam postaciach wprawny obserwator, który jest zarazem znawcą biografii Prusa, łatwo dopatrzy się odwzorowania realnie żyjących ludzi, z autorem na czele. Osobisty rozrachunek pisarza z powstaniową klęską był nie tylko wyrazem drzemiącej w jego duszy frustracji, lecz także próbą analizy przyczyn błędu, jakim zdaniem Prusa było wzniecenie insurekcji. Przeprowadzona przez autora demistyfikacja mitu powstańczego heroizmu, wyrażonego formułą "gloria victis" ("chwała zwyciężonym") sprawiło, że duża część polskich odbiorców potępiła "Omyłkę" za brak patriotyzmu.

Ostatnia książka, w której pojawiają się nawiązania do powstania styczniowego (oraz, jak zwykle u Prusa, do wielu innych wydarzeń i zjawisk chronologicznie bliższych momentowi tworzenia dzieła), to "Dzieci" (1808-1809), jedna z ostatnich powieści Bolesława Prusa. Jeszcze raz bohaterami zostali młodzi ludzie, tym razem nastolatkowie, a kontekst rewolucji 1905 roku kazał ówczesnym czytelnikom widzieć w tekście odniesienia raczej świeżej daty. Monika Piątkowska w swojej książce "Prus. Śledztwo biograficzne" zwraca uwagę na terapeutyczność tej powieści. W postaciach Kazimierza Świrskiego, alter ego pisarza, i podleśnego Linowskiego, który popadł w obłęd dokładnie w ten sam sposób, jak w 1863 roku Leon Głowacki, chciał Bolesław Prus zdjąć z siebie ciężar poczucia winy za niedostateczne zainteresowanie bratem, a także odpowiedzialność za popchnięcie Leona do udziału w powstaniu. Moment był rzeczywiście dość szczególny – starszy brat Olesia umarł w 1907 roku. W "Dzieciach" mogło dojść do symbolicznego pojednania braci, których relacje przed 1863 rokiem były niezwykle skomplikowane, zaś powstanie styczniowe i jego katastrofalne konsekwencje na zawsze zabrały im szansę na jakąkolwiek poprawną relację rodzinną.

Zobacz więcej na temat: Bolesław Prus Powstanie Styczniowe historia Polski HISTORIA 1963 literatura literatura polska książki Kielce Lublin Warszawa Rosja zbrodnie wojenne lalka

Czytaj także

Co naprawdę zdarzyło się nad Niemnem? Inspiracje i przeżycia Elizy Orzeszkowej

Ostatnia aktualizacja: 03.09.2023 05:45

"Nad Niemnem", podobnie jak inne dzieła tego okresu, czerpie obficie z faktów historycznych, społecznych, geograficznych czy nawet botanicznych. Powieść Orzeszkowej, choć przedstawia fikcyjną fabułę, jest w szczegółach niemal fotograficznym odbiciem rzeczywistości, z którą autorka zetknęła się osobiście.

Eliza Orzeszkowa na tle mapy przedstawiającej Niemen i okolice Bohatyrowicz oraz MiniewiczFoto: Polskie Radio / grafika na podstawie zbiorów Polona.pl/domena publiczna

Narodowe Czytanie 2023. Z wizytą u Bohatyrowiczów nad Niemnem [POSŁUCHAJ]

"Rzeczy ciekawe, świetne i wcale prawie nieznane"

Latem 1884 roku redaktor "Tygodnika Powszechnego" Marian Gawalewicz przybył do Grodna i złożył Elizie Orzeszkowej propozycję współpracy. Chciał, by napisała ona dla jego gazety powieść w odcinkach. Miała to być proza o tematyce współczesnej.

"Proponował mi napisanie (…) obszernej powieści na tle stosunków starszego pokolenia u nas z młodymi i wpływów tak szkolnych, jak społecznych działających na usposobienia dzisiejszej młodzieży. Temat wdzięczny i rozległy; sama o nim nieraz myślałam, odpowiednich figur i sytuacji w życiu i przed oczami pełno" – donosiła pisarka w liście do najbliższa przyjaciela Leopolda Méyeta.

Na początku miała to być powieść obyczajowa "Mezalians", opowiadająca o kłopotliwej na tle ówczesnej obyczajowości kwestii małżeństwa panny z wyższych sfer z przedstawicielem drobnej szlachty. Bardzo szybko okazało się, że Orzeszkowa, by dać prawdziwy obraz społeczeństwa, w którym żyła, musiałą znacznie poszerzyć problematykę oraz listę postaci. Powoli w notatkach zaczął wyłaniać się zarys powieści, której autorka jeszcze w czasie pisania nie wahała się nazwać "jedną z moich najlepszych".

Zmienił się także tytuł. Teraz było to "Nad Niemnem". Tytułowa rzeka, którą Orzeszkowa w okresie pracy nad książką rzeczywiście oglądała każdego dnia, stała się czymś w rodzaju zobowiązania. Orzeszkowa miała zamiar w tekście wiernie odtworzyć realia nadniemeńskiego świata.

– "Zabrałam się do pisania wielkiej, dwutomowej powieści, która będzie miała tytuł »Nad Niemnem« i w której wielkie, choć może zwodnicze pokładam nadzieje – relacjonowała w liście do Méyeta. – "Napisałam zaledwie część czwartą i mam przed sobą jeszcze ogrom pracy. W powieści tej porusza się blisko sto osób z klasy obywatelskiej i zagrodowej szlachty na tle stosunków miejscowych i nadniemeńskiej natury, którą chcę w jak najszerszych ramach przedstawić. Dla tej powieści odbyłam w towarzystwie zagrodowych szlachciców i szlachcianek formalne studia botaniki miejscowej, tudzież pieśni, bajek, zagadek, podań tutejszego polskiego ludu. Znalazłam rzeczy ciekawe, świetne i wcale prawie nieznane. Gdybym tylko potrafiła to wszystko dobrze zużytkować!".

Niespełniony Nobel i dużo opisów przyrody. Wokół Elizy Orzeszkowej i "Nad Niemnem"

Niemen

Nad Niemnem Eliza Orzeszkowa spędziła niemal całe życie, nie licząc kilkuletnich pobytów z dala od tej rzeki - w majątku męża Piotra Orzeszki, na pensji w Warszawie i w wileńskiej księgarni. Urodziła się 6 czerwca 1841 w Miłkowszczyźnie nieopodal Grodna, w którym zamieszkała później w 1869 roku i w którym spędziła niemal czterdzieści lat. W czerwcu 1886 roku pisarka wyjechała na lato do położonego nad Niemnem majątku Kamieńskich w Miniewiczach. Właśnie tam napisała wiele kart swej najsłynniejszej powieści.

Niemen, którego źródła wypływają w okolicy Mińska, to najważniejsza rzeka Wielkiego Księstwa Litewskiego, odpowiednik polskiej Wisły na tych terenach. Po rozbiorach Niemen wyznaczał granicę między zaborem pruskim i rosyjskim, potem między Królestwem Kongresowym a ziemiami włączonymi do Rosji. Dziś przepływa przez Białoruś i Litwę, w końcowym odcinku leży na granicy między tym drugim państwem a Okręgiem Królewieckim. W czasach Orzeszkowej można było popłynąć Niemnem aż do bałtyckiego ujścia rzeki, dziś uniemożliwia to powstała w latach 50. XX wieku zapora w litewskim Kownie. Za to już od XIX wieku Niemen połączony jest z dorzeczem Wisły za pośrednictwem Kanału Augustowskiego.

Nazwa Niemna oznaczać ma "meandrującą rzekę" i rzeczywiście na niemal całej długości rzeka co chwilę skręca w różne strony. Miniewicze leżą wewnątrz jednego z łuków, które rzeka zatacza, płynąc przez ziemię grodzieńską. W połączeniu z bujnym drzewostanem porastającym brzegi wciąż znikający za zakrętem Niemen stwarza intymny i romantyczny krajobraz, którego Orzeszkowa chętnie używała jako tła rozmyślań czy przeżyć wewnętrznych bohaterów literackich.

Przyroda jest zresztą jednym z bohaterów "Nad Niemnem", a jej relacja z ludźmi i wzajemne wpływy to jeden z filarów powieściowego świata. Orzeszkowa rzetelnie przygotowała się do opisów przyrody, odbywając wspomniane już "formalne studia botaniki miejscowej". Zdobytą wiedzę wykorzystała nie tylko w "Nad Niemnem", lecz także w pisanym w tym samym czasie "Chamie" oraz w drukowanym w 1888 roku na łamach miesięcznika "Wisła" reportażu etnograficzno-botanicznym "Ludzie i kwiaty nad Niemnem".

Zachował się ponadto sporządzony ręką pisarki album ususzonych roślin, nazwany "Zielnikiem Elizy Orzeszkowej". Został on w 1911 roku, po śmierci autorki "Nad Niemnem", ofiarowany Poznańskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk przez Marię Obrębską, opiekunkę spuścizny Orzeszkowej. Na 80 kartach zielnika pisarka przykleiła 280 egzemplarzy nadniemeńskiej flory, każdy okaz opatrując nazwą rośliny w języku polskim, łacińskim, a także białoruskim, czyli ludowym, który artystka bardzo ceniła.

Powstanie styczniowe

Nie byłoby "Nad Niemnem" i w ogóle całej twórczości Elizy Orzeszkowej, gdyby nie zryw wolnościowy 1863 roku (szczególnie jego przebieg na ziemi litewskiej i białoruskiej), gdyby nie klęska tej insurekcji i gdyby nie bezpośredni udział pisarki w powstaniu. Okrucieństwa wojny, gorycz przegranej i powszechne carskie represje stały się dla pokolenia autorki "Gloria victis" pokoleniową traumą i początkiem przełomu, którego owocem były narodziny polskiego pozytywizmu.

Szczególnie dotkliwie skutki stłumienia powstania styczniowego odczuli mieszkańcy ziem zabranych. Walka z caratem oparta była tu na porozumieniu Polaków, Litwinów i Białorusinów. Komisarzem powstańczego Rządu Narodowego na Litwę i Białoruś był dziennikarz i prawnik Konstanty Kalinowski, tworzący po polsku i białorusku. Dlatego represje na grodzieńszczyźnie objęły przedstawicieli obu narodów. Zakazano używania języka białoruskiego i polskiego, co Orzeszkowa zresztą postanowiła jawnie ignorować, prowadząc w Grodnie swój "dom głośnopolski". Jej symboliczny sprzeciw nie mógł jednak przesłonić faktu, że odtąd Polacy - i nie tylko oni - żyli na ziemi przeoranej bezwzględnością Michaiła Murawjowa, któremu nadano złowieszczy przydomek "Wieszatiel".

Konstanty Kalinowski w 1863 roku oraz jego Rozkaz komisarza Rządu Narodowego na województwo grodzieńskie. Fot. domena publiczna

Stefan Kieniewicz w swojej monografii 'Powstanie styczniowe" pisał: "przegrana powstania nad Niemnem i Dnieprem przesądziła o jego przegranej nad Wisłą; stała się też katastrofą dla Polaków osiadłych na Kresach i dla stanu ich posiadania". Dawid Fajnhauz, autor książki "1863. Litwa i Białoruś" dodawał później: "przegrana 1863 r. stanowiła dla Litwy i Białorusi niesamowity wstrząs. Nastąpiło to nie tylko na skutek olbrzymich strat ludzkich i zaprzepaszczonych nadziei. Klęska powstania bowiem oznaczała również katastrofę dla polskości na tych terenach".

Orzeszkowa ratuje Traugutta, czyli pisarze wobec powstania styczniowego

Oczywiście oprócz zakazu mówienia po polsku obowiązywał, jak zawsze po zrywach narodowowyzwoleńczych, cenzura mówienia o powstaniu w ogóle. Orzeszkowa sięgnęła jednak po sprawdzony już wielokrotnie pod zaborami zabieg tzw. mowy ezopowej, czyli pseudonimowania pojęć objętych zakazem, znaczących przemilczeń i wieloznacznych metafor. Na więcej mogła sobie pozwolić w dokumentach prywatnych i w korespondencji. O powieści "Nad Niemnem" autorka pisała:

"Głównym źródłem jej wątku jest powstanie 1863 roku. Obchodzenie cenzury także pisanie utrudnia, ale bez zaczerpnięcia z góry nic zupełnie jasnym być nie może. Przy tym w 1863 roku na Litwie szlachta zagrodowa odgrywała rolę niezmiernie czynną, obywatelstwo żyło z nią wtedy po bratersku i zaprowadziło ją, gdzie chciało - potem puściło ją na pastwę ciemnoty i powolnego dziczenia. Wszystko to jest ważne i prawie nieznane".

Bardziej bezpośrednio do tematu powstania i swoich wspomnień będzie mogła się Orzeszkowa odnieść w pisanej w Grodnie pod koniec życia i wydanej w 1910 roku noweli "Gloria victis".

Miniewicze, czyli Korczyn

Powstanie styczniowe bezpośrednio dotknęło właścicieli majątku w Miniewiczach, miejscowości położonej niecałe 30 kilometrów na południowy wschód od Grodna. Dobra te należały do Jana Kamieńskiego, polskiego szlachcica, który podczas powstania był cywilnym naczelnikiem powiatu grodzieńskiego z ramienia Rządu Narodowego, za co Rosjanie skazali go najpierw na karę śmierci, którą potem zamieniono na zesłanie wraz z rodziną w głąb Rosji.

Przejęty przez zaborców dwór stał się domem wynajmowanym letnikom, wśród których w 1886 roku znalazła się właśnie Eliza Orzeszkowa. Miejsce to szybko stało się źródłem inspiracji dla jej nowej powieści.

Jan Kamieński został więc pierwowzorem postaci Benedykta Korczyńskiego, Miniewicze zaś w "Nad Niemnem" autorka nazwała Korczynem. Wymieniony w dziele grób powstańców, zbiorowa mogiła ze szczątkami 40 uczestników zrywu, naprawdę istnieje i do dziś można go odnaleźć nad brzegiem Niemna w pobliżu Miniewicz.

Fragment mapy obwodu grodzieńskiego z 1926 roku. Widoczne miejscowości Samostrzelniki i Miniewicze. Fot. Polona.pl/domena publiczna

Bohatyrowicze

"Przed kilku dniami, wyobraź sobie, miałam w domu wesele! – pisała Orzeszkowa do Méyeta na początku grudnia 1886 roku. – Służąca moja wyszła za mąż za jednego z mieszkańców Bohatyrowicz, tej okolicy tuż przy naszym domu w Miniewiczach, a ponieważ jesteśmy z tymi sąsiadami naszymi mocno sprzyjaźnieni, najechało ich sporo. Pannę młodą zawiozłam do ślubu (…). Potem przyjmowałam tę gromadkę przez półtora dnia i bawiliśmy się razem. Wiele dałabym za to, abyś mógł widzieć niektóre sceny tego demokratycznego wesela. Prawdziwy las dębów napełnił mi mieszkanie; pyszna rasa! Nie wyczerpana, silna, w umysłowej ciemnocie swej inteligentna i w prostocie zachowująca dziwny zmysł wytworności. Czasem postawy ich, fizjonomie, gesty są wprost dla malarza; mówią starą polszczyzną, bez cienia rusycyzmu albo rusinizmu, przypominającą koniecznie Reja i Górnickiego. Młoda para pobrała się z miłości, bo dziewczyna była zupełnie ubogą, tylko ładną i uczciwą. Pan młody, trzydziestoletni, spokojny, z myślącą twarzą, ma dziesięć morgów ziemi, domek pod płaczącymi brzozami, sam orze i młóci, bardzo poprawnie po polsku czyta i pisze, rozkochał się w dziewczynie i czekał na nią dwa lata, dopóki służąc nie zebrała sobie pieniędzy na wyprawę. Prawda, że wygląda to na wymyśloną sielankę?".

Poruszona tym zdarzeniem Eliza Orzeszkowa postanowiła twórczo przetworzyć je w swoim dziele. Co więcej, z listów do Méyeta wynika, że inspirujące wesele pozwoliło jej wydobyć się z kryzysu twórczego, który dopadł ją po ukończeniu pierwszego tomu "Nad Niemnem".

Położony tuż obok Miniewicz zaścianek Bohatyrowicze został prawdopodobnie wyodrębniony z miejscowości Strzelniki (później Samostrzelniki) i był własnością rodziny Bohatyrowiczów osiadłej tu w XVIII wieku (według wersji Bronisława Rydzewskiego przedstawionej w wileńskich "Źródłach Mocy" Samostrzelniki to "dwie zrośnięte ze sobą okolice: Bohatyrowicze i Samostrzelce"). Nazwę tę, nazwisko szlachty, a także grób legendarnych protoplastów rodu Jana i Cecylii Orzeszkowa umieściła w powieści bez zmian. Zresztą rodzina Bohatyrowiczów do dziś mieszka na tych terenach. W latach 80. XX wieku odwiedziła ich Teresa Siedlar-Kołyszko z rozgłośni krakowskiej Polskiego Radia i nagrała ich wypowiedzi. Także oni potwierdzili fakty, które Eliza Orzeszkowa wplotła w fabułę "Nad Niemnem".

***

"Tygodnik Powszechny" zapowiadał "Mezalians" w druku gazetowym już na 1885 rok, choć sama autorka pisała do Mariana Gawalewicza, że nie uda jej się zdążyć w tym terminie. Z kolei gdy pierwszy tom "Nad Niemnem" był wreszcie gotowy pod koniec 1886 roku, "Tygodnik Powszechny" już nie istniał. Publikowanie odcinków powieści przypadło wówczas w udziale "Tygodnikowi Ilustrowanemu". 1 stycznia 1887 roku czasopismo opublikowało początek "Nad Niemnem". Do końca roku w odcinkach ukazały się wszystkie trzy tomy powieści. Sukces "Nad Niemnem" był ogromny. Przyćmił m.in. inne arcydzieło drukowane w tamtym czasie, czyli "Lalkę" Bolesława Prusa. Elizę Orzeszkową okrzyknięto kontynuatorką Adama Mickiewicza. Sława "Nad Niemnem" nie przemija również dziś.

Zobacz więcej na temat: Eliza Orzeszkowa Narodowe Czytanie 2023 Narodowe Czytanie Niemen historia Polski HISTORIA Grodno Litwa Białoruś rzeka literatura literatura polska książki KSIĄŻKA proza Powstanie Styczniowe

Wokulski znów zakochany! Powstanie kolejna ekranizacja "Lalki" według powieści Bolesława Prusa

Czytaj więcej:

Czytaj więcej:

Czytaj więcej:

Bona jako cudzoziemka i kobieta była bez szans

Marianna Popiełuszko – matka błogosławionego księdza Jerzego

Władysław Hańcza. Raz Radziwiłł, trzy razy Kargul