Trzy lata wcześniej w 1975 roku miała miejsce premiera filmu kinowego na podstawie powieści Marii Dąbrowskiej "Nocy i dnie" również w reżyserii Jerzego Antczaka.

Większość wykonawców występujących w filmie pojawia się także w serialu, z Jadwigą Barańską w roli Barbary Niechcicowej i Jerzym Bińczyckim w roli Bogumiła Niechcica na czele. Serialu nie można nazwać jednak rozszerzoną wersją filmu, w którym znajduje się może kilka nowych scen.

Zdjęcia do serialu trwały około 500 dni, co częściowo tłumaczy, dlaczego premiera filmu mogła odbyć się trzy lata przed premierową emisją serialu. Oczywiście, część dni zdjęciowych poświęcona była realizacji zarówno scen do filmu jak i do serialu, jednak sceny serialowe kręcone były w inny sposób. Między innymi ekipa dysponowała oddzielną kamerą, a przede wszystkim scenariusz dwunastoodcinkowego serialu był znacznie szerszy niż scenariusz filmu. Na tamte czasy było to dla polskiej kinematografii ogromne wyzwanie.

Jak to się zaczęło

Wróćmy jednak do początków. Pomysł zekranizowania książki Marii Dąbrowskiej, którą powszechnie uznaje się za najlepszą epicką powieść dwudziestolecia międzywojennego, pochodzi od żony reżysera, aktorki Jadwigi Barańskiej.

- Jadzia powiedziała w Jugosławii: to jest książka, którą powinieneś przeczytać, a ja bym chciała grać Barbarę – wspominał w audycji Polskiego Radia Jerzy Antczak. - Na początku chyba nie rozumiałem powieści Marii Dąbrowskiej. Mówiłem wtedy, że to chała, bo nie mogłem wtedy tego doczytać po prostu.

Rzeczywiście, nie jest to zadanie łatwe – czterotomowa powieść liczy w sumie 1200 stron. Do tej pory reżyser przyzwyczajony był bardziej do pracy ze znacznie krótszym materiałem literackim. Jako naczelny reżyser Teatru TV przenosił na ekran przede wszystkim utwory dramatyczne. Jednak w pewnym momencie Antczak zmienił zdanie i wręcz zakochał się w powieści. Od tej pory uparcie starał się o możliwość realizacji filmu w Zespole Filmowym "Kadr", którego kierownikiem artystycznym był Jerzy Kawalerowicz.

Walka o film

- Kawalerowicz powiedział: Panie Jurku wszystko niech pan robi, ale nie to. To jest straszne, nieprzekładalne – wspominał Antczak. - Kawalerowicz powiedział, że najgorszą rzeczą w filmie są retrospekcje, bo to znaczy, że reżyser nie wie, jak opowiedzieć historię i potrzebne mu są szczudła. Konspekt mu się nie podobał, następnie scenariusz też nie… - wspominał reżyser w audycji Polskiego Radia.

Antczak rzeczywiście zabrał się za powieść trudną do adaptacji. Trudność ta, jak pisał filmoznawca Jerzy Płażewski, "wynikła z introspekcyjności powieści-rzeki, którą należało zorganizować w widowisko o życiu polskim przed rokiem 1914". Ogromna większość akcji powieści jest bowiem wspomnieniem Barbary - głównej bohaterki filmu.

Jednak kino, wbrew słowom Kawalerowicza, tak naprawdę bardzo dobrze radzi sobie z retrospekcjami, które umiejętnie zastosowane mogą skutecznie dynamizować opowiadaną historię, w łatwy sposób uwiarygodniając szybkie zmiany miejsca i czasu akcji.

Sam reżyser powodów ogromnego, przede wszystkim komercyjnego, sukcesu filmu i serialu skromnie upatrywał we wkładzie, jaki do filmu wniosła między innymi aktorka Jadwiga Barańska, prywatnie żona reżysera.

- Wszystko zawdzięczam Barańskiej, która zagrała Barbarę w sposób rewelacyjny i Kawalerowiczowi, który w końcu uwierzył w ten film, jak mu opowiedziałem trzy minuty filmu – wspominał Antczak.

Wybitne kreacje

Sama Barańska mówi o tym w ten sposób: - Być żoną reżysera to jest nieszczęście. Każda inna aktorka może zagrać nawet gorzej i powiedzą, że zupełnie dobrze. Żona reżysera musi zawsze zagrać dużo lepiej niż inna aktorka - wspominała Barańska w audycji Polskiego Radia.

O samej postaci Barbary mówiła w ten sposób: - To czasami straszna baba była, ale nikt z nas nie jest jednoznaczny. Każdy jest skomplikowany tylko trzeba znaleźć ten moment w każdej roli, który jest interesujący, który jest również twoim momentem – tłumaczyła aktorka.

Nie mniejsze zasługi od Barańskiej należy przypisać Jerzemu Bińczyckiemu, który wcielił się w postać Bogumiła Niechcica.

- Pomiędzy nami była chemia. Jak partnerzy się nie lubią, to nie ma filmu – wspominała Barańska. - Reżyser wie, czy oni będą mogli grać razem czy nie. Ja uwielbiałam Jurka, on miał niesamowite poczucie humoru. Tak jak był ciężki fizycznie, tak był lekki w środku – wspominała zmarłego w 1998 roku aktora Jadwiga Barańska.

Epicki rozmach

Wydaje się jednak, że najważniejszym atutem filmu jest jego epicki rozmach, to, że prezentowana historia pokazuje nam życie bohaterów toczące się na przestrzeni wielu lat na tle zmieniających się czasów.

- W tej książce jest bardzo dużo pięknych motywów niezwiązanych bezpośrednio z wydarzeniami – tłumaczyła Jadwiga Barańska. - To życie się toczy, toczy, ale jest tam poza tym coś bardzo głębokiego. Trudność polegała na ukazaniu ponadczasowych relacji człowieka z człowiekiem, już nie mówię mężczyzny z kobietą, ale rodziny, istnienia, naszego bytowania na ziemi w tym krótkim czasie pomiędzy urodzeniem a odejściem – mówiła aktorka.

Znaki sukcesu

W 1977 roku film był nominowany do Oscara w kategorii "Najlepszy film nieanglojęzyczny". Natomiast Jadwiga Barańska w 1976 roku podczas festiwalu filmowego w Berlinie za rolę w filmie odebrała Srebrnego Niedźwiedzia dla najlepszej aktorki.

W 1996 roku podczas jubileuszowego 40. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni "Noce i dnie", głosami internautów, zostały uznane za najlepszy film minionego czterdziestolecia. Natomiast Jadwiga Barańska za rolę Barbary została uznana najlepszą aktorką tego czasu. Jerzy Bińczycki przegrał analogiczną rywalizację o miano najlepszego aktora minionego czterdziestolecia z Januszem Gajosem ale i tak ogromnym sukcesem jest, że był nominowany właśnie za rolę Bogumiła w "Nocach i dniach".

az

Bielsko-Biała. Kulturowe zaplecze Beskidów

W Bielsku-Białej przy ulicy Cieszyńskiej 24 mieści się Studiu Filmów Rysunkowych. To właśnie tam znakomici artyści kreowali (i kreują) postaci, na których kolejne przygody czekały miliony dzieci w Polsce. 

Bohaterowie najpopularniejszej polskiej animacji "Bolek i Lolek" pojawili się w 1963 roku i budowali dziecięcą wyobraźnię przez 23 lata, o 4 lata młodszy jest od nich "Reksio". - Mimo talentów plastycznych cały zespół musiał podporządkować się wizji reżysera - mówiła Maria Adamek.

Tajemnica iluzji kina polega na tym, że na oczach widza przesuwają się nieruchome obrazki. - To często objawienie dla młodego pokolenia. A to się opiera na fizyce oka - tłumaczył jeden z gości audycji. - Średnio na sekundę filmu potrzeba około 12 kartek, 12 rysunków. Przy tym używano nawet 600 kolorów, które fizycznie w postaci farbek stały w słoiczkach. Jak nazwać 600 kolorów? Lolek miał spodnie w kolorze 73, a bluza Bolka była w kolorze 11 - dodał.

Naszym przewodnikiem po Studiu Filmów Rysunkowych był operator obrazu Roman Baran. O historii i przyszłości tego magicznego miejsca opowiadali także wieloletnia operatorka Maria Adamek i dyrektor Studia Andrzej Orzechowski.

***

Tytuł audycji: Kwadrans bez muzyki

Przygotował: Jakub Kukla

Goście: Roman Baran (operator obrazu) Maria Adamek (operatorka), Andrzej Orzechowski (dyrektor Studia)

Data emisji: 9.03.2020

Godzina emisji: 15.00

uk/pg

Wielu z nas oglądając, równie wnikliwie słucha. Muzyka z filmów i seriali na stałe wiąże się z płynącymi z ekranu emocjami, tworzy wspomnienia, a czasem zmienia nas samych. W tym wydaniu audycji powracamy do takich właśnie dzieł.

***

Tytuł audycji: ABC popkultury – zestaw powiększony
Prowadzi: Katarzyna Borowiecka
Data emisji: 9.08.2020 
Godzina emisji: 13.06

ml

14 grudnia 1789 roku urodziła się kompozytorka i pianistka Maria Szymanowska. 

Muzyczny geniusz

Maria Szymanowska, a właściwie Maria Wołowska (nazwisko odziedziczyła po mężu), przyszła na świat w Warszawie jako córka Franciszka Wołowskiego i Barbary z Lanckorońskich. Z muzyką miała styczność od dziecka – jej rodzice często organizowali w swoim domu koncerty kameralne, goszcząc m.in. kompozytorów Józefa Elsnera i Karola Kurpińskiego, niemieckiego pianistę Augusta Klengela, skrzypka Pierre’a Rode'a, a nawet słynną włoską śpiewaczkę operową Angelicę Catalani. 

Zobacz także:

• Karol Krupiński - kompozytor nie tylko "Warszawianki"
• Józef Elsner. Niemiec, który postanowił zostać Polakiem

Przyszła pianistka bardzo wcześnie ujawniła swoje zdolności muzyczne - już od najmłodszych lat improwizowała na klawikordzie i szpinecie, chociaż nie potrafiła jeszcze czytać nut. 

- Była praktycznie samoukiem. Miała w dzieciństwie dwóch nauczycieli gry na fortepianie, ale kompozycji nie studiowała u nikogo, bo nie było takich możliwości instytucjonalnych – tłumaczyła w 2009 roku śpiewaczka Elżbieta Zapolska-Chapelle na antenie Polskiego Radia.

Swoją pierwszą zagraniczną podróż artystka odbyła w 1810 roku. Przybyła wówczas do Paryża, gdzie zagrała serię koncertów w prywatnych salonach lokalnych przedstawicieli wyższych sfer. Podczas jednego z takich występów poznała dyrektora tamtejszego konserwatorium muzycznego Luigiego Cherubiniego, który zadedykował jej swoją "Fantazję C-dur". Wkrótce po powrocie do Polski Maria wyszła za mąż za ziemianina Józefa Szymanowskiego. Para doczekała się trójki dzieci – w 1811 roku na świat przyszły bliźnięta Helena i Romuald, a rok później Celina, późniejsza żona Adama Mickiewicza.

Kobieta, która nie bała się łamać konwenansów

Mimo nowych obowiązków pianistka nie zrezygnowała z działalności artystycznej. Regularnie występowała na wieczorach muzycznych organizowanych przez swoich rodziców, stopniowo zyskując w Warszawie coraz większy rozgłos. Jej renoma dotarła nawet na dwór carski - wiosną 1818 roku Szymanowska zagrała specjalny koncert dla cesarzowej Marii, wdowy po carze Pawle I.

Z biegiem lat popularność pianistki rosła, a jej samej coraz trudniej było pogodzić karierę z obowiązkami żony i matki. W 1820 roku zdecydowała się więc rozstać z mężem, który od początku niechętnie patrzył na jej działalność artystyczną. Jak przyznała na antenie Polskiego Radia muzykolożka prof. Irena Poniatowska, Szymanowska udowodniła w ten sposób, że jest kobietą nowoczesną, która jest gotowa zrobić wszystko, aby podążyć za własnymi marzeniami. 

- Nie dość, że nie bała się rozwieść z Szymanowskim, to jeszcze odważyła się eksponować w Europie jako pianistka. Było to nie do pomyślenia w wielu ówczesnych kręgach, nieprzyzwyczajonych do tego, że kobieta z wyższych sfer występuje i jeszcze na dodatek zarabia na siebie i swoje dzieci. Ona jednak podjęła tę walkę o samodzielne życie – dodała prof. Irena Poniatowska. 

Zachwycali się nią Fryderyk Chopin i Stanisław Moniuszko

Na początku 1822 roku Szymanowska wyruszyła w swoje pierwsze tournée. Przybyła do Rosji, gdzie przez kolejne półtora roku koncertowała m.in. w Moskwie, Kijowie, Krzemieńcu i we Lwowie. 24 kwietnia wystąpiła również przed carską rodziną w Petersburgu.

Ciepło przyjęta na Wschodzie, latem 1823 roku wyjechała na podbój Europy Zachodniej. Grała m.in. w Dreźnie, Lipsku, Berlinie, Paryżu, Wenecji i Neapolu, budząc zachwyt wszędzie, gdzie tylko się pojawiła. Jej podróż obfitowała także w liczne cenne znajomości - na przykład w Londynie spotkała włoskiego kompozytora Gioacchino Rossiniego, natomiast w czeskim Marienbadzie (obecnie Mariańskie Łaźnie) zaprzyjaźniła się z niemieckim poetą Johannem Wolfgangiem Goethem, który zadedykował jej nawet swój wiersz "Pojednanie".

Johann Wolfgang Goethe – u progu romantyzmu

- Przed Fryderykiem Chopinem to ona i skrzypek Karol Lipiński reprezentowali Polskę za granicą - stwierdziła w 2012 roku prof. Irena Poniatowska na antenie Polskiego Radia.

Repertuar Szymanowskiej był bardzo zróżnicowany. Grała nie tylko dzieła Jana Sebastiana Bacha, Carla Marii von Webera i Wolfganga Amadeusza Mozarta, lecz także własne utwory. Jej dorobek artystyczny obejmuje ponad sto kompozycji fortepianowych, wśród których można znaleźć mazurki, nokturny, walce, preludia, etiudy i menuety.

- Szymanowska była przede wszystkim mistrzem miniatury fortepianowej. Już Fryderyk Chopin, Robert Schumann i Stanisław Moniuszko zachwycali się jej nowatorską techniką gry na fortepianie i sposobem wyrazu artystycznego - tłumaczyła śpiewaczka Elżbieta Zapolska-Chapelle na antenie Polskiego Radia. 

Salon muzyczny i praca dydaktyczna

W 1828 roku Szymanowska zdecydowała się osiąść wraz z rodziną w Petersburgu.

– Była fizycznie wycieńczona. Przepracowywała się, nigdy nie odpoczywała do końca. Europejskie tournée pozwoliło jej osiągnąć wielką sławę, ale spowodowało również, że żyła w ciągłym stresie. Z różnych tekstów źródłowych wiemy, że czasami wręcz nie chciała wychodzić na scenę lub w ostatniej chwili odwoływała koncerty, bo trema paraliżowała jej palce – tłumaczyła śpiewaczka Elżbieta Zapolska-Chapelle na antenie Polskiego Radia.

Szymanowska zamieszkała w centrum Petersburga i poświęciła się pracy dydaktycznej. W ostatnich latach życia pracowała jako nauczycielka gry na fortepianie. Jedną z jej podopiecznych była nawet Maria, córka cara Mikołaja I. Prowadziła również własny salon artystyczny. W organizowanych przez nią spotkaniach uczestniczyli między innymi kompozytorzy Michaił Glinka i Józef Kozłowski, wiolonczeliści Mateusz i Michał Wielhorscy, a także liczni literaci – Adam Mickiewicz, Aleksander Puszkin, czy Iwan Kryłow.

Adam Mickiewicz – nie tylko poeta

Maria Szymanowska zmarła 24 lipca 1831 roku podczas szalejącej w mieście epidemii cholery.

jb

11 stycznia 2001 roku w Warszawie zmarł aktor Jarema Stępowski. Zasłynął przede wszystkim jako wykonawca licznych piosenek tematycznie i językowo nawiązujących do warszawskiej gwary i folkloru - m.in. utworów "Ballada o jednej Wiśniewskiej", "Kto na Pragie!", "Chłopak z Woli" i "Gorąca miłość na Chłodnej". Widzowie zapamiętali go z również z występu w serialu "Wojna domowa" w reżyserii Jerzego Gruzy, gdzie wcielił się w rolę domokrążcy zbierającego suchy chleb dla konia. 

Uczeń Aleksandra Zelwerowicza

Jarema Junosza-Stępowski przyszedł na świat 15 stycznia 1925 roku w Warszawie. Jak przyznawał na antenie Polskiego Radia, chociaż jego stryjem był wybitny przedwojenny aktor Kazimierz Junosza-Stępowski, sam początkowo nie rozważał kariery scenicznej. Chciał być lekarzem, plany te jednak pokrzyżował wybuch II wojny światowej. Podczas okupacji niemieckiej (jak wielu innych warszawiaków) trudnił się drobnym handlem – wraz z kolegą prowadził "skład butelek, szmat i starego żelastwa" na ulicy Wroniej. Regularne wizyty na lokalnych targowiskach (m.in. na "Kercelaku" i placu Kazimierza Wielkiego) sprawiły, że Stępowski dogłębnie poznał ten warszawski folklor, który w latach późniejszych tak chętnie promował w swoich piosenkach.

Kazimierz Junosza-Stępowski - aktor, którego zgubiła miłość

– Nawet dzisiaj, gdy idę na bazar Różyckiego, to zaraz przechodzę na gwarę warszawską. Jak tylko tam wchodzę, to już ktoś krzyczy "Jarek przyszedł" i przylatuje do mnie stara Maniowa z porcją pyz i ze słowami: "Panie Jarku, Pan jest taki chudy". A kolesie wyciągają spod lady flachę. I trudno, trzeba wznieść toast – wspominał w 1969 roku.

Po zakończeniu II wojny światowej chorujący na gruźlicę Stępowski wyjechał do Zakopanego. Tam poznał początkującego aktora Gustawa Holoubka, który namówił go na podjęcie studiów w warszawskiej Szkole Teatralnej.

- Mieszkaliśmy w jednym sanatorium, można powiedzieć "prycza w pryczę". Gucio akurat przygotowywał się do egzaminów końcowych w szkole aktorskiej i musiałem ciągle wysłuchiwać, jak deklamuje wszystkie te wiersze – opowiadał w 1993 roku Jarema Stępowski na antenie Polskiego Radia. – Początkowo mnie nudził, ale z czasem zorientowałem się, że interesuje mnie nawet to, jak czyta na głos gazetę. I zacząłem mu zazdrościć, że potrafi tak pięknie mówić. Wtedy Gucio zasugerował mi, że sam powinienem spróbować swoich sił i zdać do szkoły aktorskiej - dodał. 

Aleksander Zelwerowicz - jeden z filarów teatru polskiego

Stępowski posłuchał rady przyjaciela. W 1947 roku udało mu się dostać do warszawskiej Państwowej Szkoły Teatralnej, gdzie przez kolejne dwa lata pilnie uczył się pod czujnym okiem wybitnego aktora Aleksandra Zelwerowicza. To właśnie za namową mistrza młody artysta zdecydował się skrócić nazwisko na potrzeby występów - poprzednie bowiem za bardzo kojarzyło się z jego sławnym wujem.

"Warszawski cwaniak" i "zbieracz suchego chleba"

Jako aktor Jarema Stępowski zadebiutował w 1949 roku na deskach Państwowego Teatru w Świdnicy. W kolejnych latach można było go oglądać w sztukach wystawianych m.in. w Teatrze im. Aleksandra Węgierki w Białymstoku. W połowie lat 50. XX wieku Stępowski związał się z łódzkim Teatrem Satyryków, gdzie poznał aktorkę Jadwigę Andrzejewską. Jak sam wspominał na antenie Polskiego Radia, to właśnie dzięki artystce po raz pierwszy zetknął się z estradą i poznał tajniki "sztuki rozśmieszania".

Umiejętności te niezmiernie przydały mu się kilka lat później, gdy - za namową muzyka Stanisława Grzesiuka, zwanego "bardem z Czerniakowa" - zaczął wykonywać warszawskie piosenki uliczne. Jak sam przyznawał na antenie Polskiego Radia, początkowo niechętnie widział się w roli piosenkarza (uważał bowiem, że "słoń nadepnął mu na ucho"), ostatecznie jednak muzyka do reszty go wciągnęła. Na scenie wcielał się w postać "warszawskiego cwaniaka", czyli sympatycznego drobnego oszusta, posługującego się specyficzną lokalną gwarą. Publiczność niezwykle ciepło przyjęła Stępowskiego - "Rudą Mańkę", "Taksówkarza warszawskiego", "Odrażającego draba" czy "Księżyca frajera" nucili chętnie nie tylko mieszkańcy stolicy, lecz także innych polskich miast. Muzyk wielokrotnie koncertował też poza granicami naszego kraju - m.in. w USA, Wielkiej Brytanii i Izraelu. 

Stępowski pojawiał się również na wielkim i małym ekranie. Zagrał w blisko pięćdziesięciu filmach, spektaklach i serialach telewizyjnych, w tym m.in. w komediach "Ewa chce spać" (1957) w reżyserii Tadeusza Chmielewskiego i "Giuseppe w Warszawie" (1964) w reżyserii Stanisława Lenartowicza. Pojawiał się też w programach Kabaretu Starszych Panów Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego.

Zobacz także: 

• Fenomenalny Kabaret Starszych Panów
• Jeremiego Przybory gawędy o sobie. Posłuchaj!
• Jerzy Wasowski. Dżentelmen wielu talentów

Wielu widzów zapamiętało go jednak przede wszystkim dzięki występowi w "Wojnie domowej" (1965-1966) w reżyserii Jerzego Gruzy, gdzie wcielił się w postać domokrążcy zbierającego suchy chleb dla konia. Jak wspominał na antenie Polskiego Radia, z rolą tą wiąże się pewna zabawna historia. Pewnego razu do domu Stępowskiego dotarła paczka, w której znajdowało się… dwadzieścia kilo suchego chleba. Nadawcą przesyłki okazał się aktor Wiesław Michnikowski, który w ten sposób chciał zażartować z przyjaciela.

jb/im