Jak Polacy przekazali aliantom tajemnicę Enigmy. 85. rocznica konferencji w Pyrach

"Im więcej Polacy mówili o swoich maszynach, tym bardziej Knox gotów był słuchać. Miał powrócić do Londynu ze świadomością, że zapewne pierwszy raz w życiu spotkał kogoś dorównującego mu intelektem" – pisał Dermot Turing o wrażeniu Brytyjczyków z konferencji kryptologicznej w Pyrach, podczas której Polacy przekazali Brytyjczykom sekret złamania kodu Enigmy.

Maszyna szyfrująca Enigma

Foto: Foto: materiały prasowe

Tajemnica na miarę zwycięstwa 

Enigma była niemiecką maszyną szyfrującą, która stanowiła prawdziwą tajemnicę. Prace nad złamaniem jej kluczy równolegle prowadziły wywiady Polski, Wielkiej Brytanii i Francji. Rozwikłanie zagadki maszyny szyfrującej, o której Niemcy mówili, że jej kod jest nie do złamania, mogło stanowić potężny atut w przyszłej wojnie. 

Posłuchaj

14:11 enigma___pr iii 111941_tr_0-0_1002373383a61007[00].mp3 Audycja Programu III Polskiego Radia o Enigmie. (PR, 27.12.1989)

Na początku lat 30. Polacy wysunęli się na prowadzenie w wyścigu, którego stawką było rozwikłanie tajemnicy Enigmy. Wykorzystywali do łamania szyfrów maszynę kryptologiczną, tzw. bombę Rejewskiego. Jej nazwa pochodziła od nazwiska Mariana Rejewskiego, jednego z trzech, obok Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego, genialnych kryptologów, którzy rozwikłali problem Enigmy. 

Maszyna Rejewskiego sprawdzała się do końca 1938 roku, do czasu gdy niemiecki wywiad wprowadził zmiany w szyfrowaniu Enigmy. Wówczas liczba maszyn posiadanych przez Polaków okazała się niewystarczająca. Niewielki budżet Wojska Polskiego nie wystarczał na odpowiednie zaopatrzenie wywiadu. Należało wzmocnić moc obliczeniową Referatu Niemieckiego Biura Szyfrów.

Posłuchaj

25:19 historia rozpracowania niemieckiej maszyny szyfrowej 'enigma___22226a_tr_2-2_997869283a67e70[00].mp3 Audycja Redakcji Polskiej BBC o historii rozpracowania Enigmy (BBC, 25.12.1997).

Polacy potrzebowali wsparcia technologicznego od zamożniejszych sprzymierzeńców. Kluczowe było widmo zbliżającej się wojny. W kwietniu 1939 roku Hitler wypowiedział Polsce pakt o nieagresji. Ta sytuacja doprowadziła do zacieśnienia współpracy, której efekty urzeczywistniły się w latem 1939 roku w podwarszawskich Pyrach.

Konferencja w Pyrach

24 lipca 1939 roku do Warszawy przybyli przedstawiciele francuskiego i brytyjskiego wywiadu wojskowego. 25 lipca, z samego rana, przewieziono ich na konferencję z udziałem polskich kryptologów. Odbywała się w kompleksie Referatu Niemieckiego Biura Szyfrów w Pyrach. Ten dzień był szokiem dla zagranicznych gości. Polacy ujawnili, że już od 1932 roku są w posiadaniu kodów Enigmy i potrafią rozczytywać niemieckie meldunki. Zaprezentowali również stosowaną przez siebie maszynerię.

Posłuchaj

25:19 historia rozpracowania niemieckiej maszyny szyfrowej enigma___22226a_tr_2-2_997869283a67e70[00].mp3 Audycja Redakcji Polskiej BBC o historii rozpracowania Enigmy (BBC, 25.12.1997).   

Szczególnie Dilly Knox, późniejszy szef ośrodka kryptologicznego w Bletchley Park, nie mógł się powstrzymać od wyrażenia zaskoczenia, które następnie przerodziło się wręcz w gniew. Podejrzewał, że Polacy oszukują i na pewno znaleźli się w posiadaniu elementów Enigmy dzięki metodom szpiegowskim. Brytyjczycy nie rozważali użycia maszyny do łamania szyfrów. Sami starali się rozwikłać zagadkę Enigmy, zatrudniając w 1939 roku genialnego matematyka i późniejszego ojca komputerów, Alana Turinga, który jednak nie był w stanie samodzielnie opracować metody łamania szyfru niemieckiej maszyny.

Wszystkie wątpliwości Brytyjczyków i Francuzów zostały rozwiane drugiego dnia konferencji, 26 lipca. Polscy matematycy ponownie wytłumaczyli działanie Enigmy i maszyn deszyfrujących oraz zaprezentowali swoje umiejętności kryptograficzne. Udało się wówczas zbudować zaufanie, które z każdym dniem coraz bardziej się pogłębiało.

Wojna nadciąga

Współpraca pomiędzy wywiadami przybrała na sile w 1939 roku, w obliczu coraz bardziej napiętej sytuacji w Europie. Wywiady wojskowe z Polski, Francji i Wielkiej Brytanii podpisały wówczas porozumienie o współdziałaniu przeciwko Enigmie. Każda ze służb otrzymała swój tajny skrót (X – Paryż, Y – Londyn, Z – Warszawa). Stopniowo budowano zaufanie, które później zaowocowało największą wymianą informacji wywiadowczych podczas II wojny światowej.

Po wybuchu II wojny światowej polscy kryptolodzy przenieśli się do Francji, a następnie Wielkiej Brytanii. Kontynuowali tam dalsze rozpracowywanie Enigmy. Szczególną sławę zyskał brytyjski ośrodek kryptologiczny, zlokalizowany w Bletchley Park.

Polacy przeciwko Enigmie

To właśnie Polacy jako pierwsi, dziesięć lat przed Brytyjczykami, wpadli na pomysł wykorzystania matematyków w pracy nad złamaniem szyfrów. W 1929 roku Biuro Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego zaprosiło na kurs kryptologiczny wyróżniających się studentów Uniwersytetu Poznańskiego. Wśród nich znajdowało się trzech matematyków, którzy wzięli udział w późniejszej pracy nad rozszyfrowaniem Enigmy. Byli to wspomniani wyżej Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski.

Dermot Turing o złamaniu szyfru Enigmy

– Podczas I wojny światowej używano ksiąg szyfrów, w których dany kod odpowiadał danemu wyrażeniu. To było coś, w czym lingwiści byliby dobrzy. Jednak Enigma to zupełnie coś innego. Każda litera jest zastąpiona przez coś zupełnie przypadkowego. To był zupełny bełkot, w którym nie było żadnego wzoru. Zaangażowanie lingwistów nic by tutaj nie dało. Ta losowość doprowadziła do tego, że sztabowcy zrozumieli, że potrzebują matematyków – mówił w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl Dermot Turing, bratanek kryptologa Alana Turinga oraz autor książki poświęconej pracy wywiadu nad rozszyfrowaniem maszyny – "X, Y, Z. Prawdziwa historia złamania szyfru Enigmy". Jej polskie wydanie ukazało się w 2018 roku.

Polscy kryptolodzy pracowali początkowo w Poznaniu, ale w 1932 roku zostali przeniesieni do warszawskiego Biura Szyfrów Sztabu Głównego Wojska Polskiego. To tam, w grudniu 1932 roku, Marian Rejewski po raz pierwszy złamał kod Enigmy. Następnie siedzibę Referatu Niemieckiego Biura Szyfrów przeniesiono do podwarszawskiej miejscowości Pyry. Stworzono tam kompleks, w którym można było prowadzić prace w jak najlepszych warunkach oraz w ukryciu przed zakusami niemieckiego wywiadu.

Tajemnica Enigmy

Złamanie szyfru Enigmy wymagało działania wielu osób i współpracy z wywiadem francuskim.

– Wywiad francuski zdobył od niemieckiego agenta kilka dokumentów, które dawały odpowiedź na jedną niewiadomą. Ponadto dostarczył on także instrukcję posługiwania się Enigmą, z czterema rysunkami. Wreszcie zakupiono jedną z Enigm handlowych na wolnym rynku. Została ona przez wojsko bardzo skomplikowana, jednak pozostały duże podobieństwa. Te wszystkie elementy pozwoliły na skopiowanie maszyny i wyprodukowanie jej w Warszawie. Metody odtwarzania kluczy, na podstawie których nastawiano i szyfrowano Enigmę, wymagały skomplikowanych wzorów permutacyjnych, z którymi dali sobie radę nasi kryptolodzy. Faktem jest, że pod koniec 1932 roku potrafili odczytać pierwszy tajny telegram niemieckiej armii – opowiadał płk. Tadeusz Lisicki, wojskowy i historyk zajmujący się sprawą złamania szyfru Enigmy, audycji Redakcji Polskiej BBC z 1977 roku.

Kopia Enigmy powstała w warszawskiej Wytwórni Radiotechnicznej AVA. Aby efektywnie z niej korzystać, kryptolodzy z Pyr musieli nieustannie łamać niemieckie klucze szyfrujące, które były ciągle zmieniane.

Ich rolę w tym procesie ocenił Dermot Turing. W wywiadzie udzielonym portalowi PolskieRadio24.pl stwierdził: – Dzięki temu, że Polacy przekazali swoją wiedzę Brytyjczykom, zanim jeszcze wybuchła wojna, byli oni w chwili rozpoczęcia konfliktu o krok bliżej zwycięstwa. Nie musieli zaczynać od samego początku, gdzie znajdowali się w pierwszej połowie 1939 roku, kto wie, ile zajęłoby im złamanie kodu i jakie miałoby to konsekwencje dla dalszych losów II wojny światowej. To, co zrobili Polacy, było niesamowite, a jeszcze bardziej niesamowite jest to, że zdecydowali się podzielić swoją wiedzą z Brytyjczykami.

sa/bm