Kwatera powstańców listopadowych na Cmentarzu Łyczakowskim znajduje się w polu 71, w południowo-zachodniej części nekropolii. Została założona w 1880 roku z inicjatywy członków Rady Miejskiej Lwowa i ówczesnego prezydenta miasta Michała Gnoińskiego, w przededniu 50. rocznicy wybuchu powstania. Był to ważny element miejskich obchodów rocznicowych i zarazem jedno z najtrwalszych upamiętnień zrywu z lat 1830–1831.
W latach 1881–1916 pochowano tu 47 uczestników powstania, oznaczając ich groby jednakowymi, prostymi żelaznymi krzyżami. Stąd wzięła się potoczna nazwa „Żelazna Kompania” – nie od konkretnej jednostki wojskowej, ale od charakterystycznego wyglądu kwatery. Szacuje się, że na całym Cmentarzu Łyczakowskim spoczywa łącznie blisko 150 powstańców listopadowych, których indywidualne mogiły rozsiane są również poza polem 71.
Pomnik Chwały – sarkofag weteranów powstania
Centralnym punktem kwatery jest Pomnik Chwały – tzw. „Sarkofag Żelaznej Kompanii”, wzniesiony w 1886 roku według projektu rzeźbiarza Henryka Karola Periera. Monument w formie neogotyckiego sarkofagu zdobią rzeźby wojskowego sztandaru, laurowego wieńca – symbolu zwycięstwa moralnego – ułańskiego czaka oraz kartusza z herbami Polski, Litwy i Rusi, nawiązującymi do tradycji dawnej Rzeczypospolitej. Całość wieńczy figura orła zrywającego się do lotu, odczytywana jako znak niezłomności i nadziei na odzyskanie niepodległości.
Na pomniku widnieje inskrypcja poświęcona „Weteranom wojska polskiego 1830–1831”, przypominająca, że pochowani tu powstańcy byli częścią szerszego wysiłku zbrojnego, który – mimo klęski militarnej – umocnił mit walki o wolność i stał się ważnym punktem odniesienia dla kolejnych pokoleń.
Pomnik Chwały. Zdj: Konsulat Generalny RP we Lwowie
Cmentarz Łyczakowski – nekropolia bohaterów
Cmentarz Łyczakowski, założony w drugiej połowie XVIII wieku, należy do najstarszych i najważniejszych nekropolii Rzeczypospolitej – obok warszawskich Powązek, krakowskiego Rakowicza czy wileńskiej Rossy. To nie tylko miejsce spoczynku wybitnych artystów, uczonych i polityków, ale też polskich bojowników o wolność – weteranów Insurekcji Kościuszkowskiej, wojen napoleońskich, powstań listopadowego i styczniowego oraz obrońców Lwowa.
W tej przestrzeni kwatera powstańców listopadowych ma szczególne znaczenie. Tworzy symboliczny pomost między romantycznym zrywem 1830 roku a późniejszymi walkami o niepodległość – od powstania styczniowego po obronę Lwowa w 1918 roku. Dla polskiej społeczności we Lwowie jest to miejsce corocznych spotkań, modlitwy i przekazywania pamięci o narodowych bohaterach młodszym pokoleniom.
Towarzystwo Opieki nad Grobami Wojskowymi – strażnik pamięci
Polskie Towarzystwo Opieki nad Grobami Wojskowymi we Lwowie wywodzi się z inicjatyw społeczników, którzy pod koniec lat 80. rozpoczęli systematyczną opiekę nad polskimi miejscami pamięci na Kresach. W 1994 roku organizacja przyjęła obecną nazwę, nawiązując do przedwojennego Polskiego Towarzystwa Opieki nad Grobami Bohaterów. Jej celem jest ratowanie i konserwacja mogił żołnierzy oraz działaczy niepodległościowych – przede wszystkim na Cmentarzu Obrońców Lwowa oraz w kwaterach powstańców listopadowych i styczniowych na Łyczakowie.
Dzięki współpracy Towarzystwa m.in. z Fundacją Dziedzictwa Kulturowego i polskimi instytucjami państwowymi, w ostatnich latach przeprowadzono szereg prac konserwatorskich przy „Sarkofagu Żelaznej Kompanii” oraz sąsiednich nagrobkach. Umożliwiło to przywrócenie pierwotnego wyglądu pomnika i zabezpieczenie go na kolejne dekady.
Pamięć o Powstaniu Listopadowym poza granicami Polski
Powstanie Listopadowe, które wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku w Warszawie, było największym polskim zrywem niepodległościowym XIX wieku. Skierowane przeciwko rosyjskiej dominacji w Królestwie Polskim, objęło swoim zasięgiem także ziemie litewskie i ruskie dawnej Rzeczypospolitej. Mimo początkowych sukcesów militarnych, zakończyło się klęską w 1831 roku, represjami i masową emigracją polityczną.
Groby powstańcze na Cmentarzu Łyczakowskim są dziś świadectwem tego, że pamięć o powstaniu przechowywano także poza granicami współczesnej Polski. Lwów – w XIX wieku ważne centrum życia politycznego i kulturalnego Galicji – stał się miejscem, gdzie weterani zrywu dożywali swoich dni, a lokalna społeczność zadbała o ich godne upamiętnienie.
Coroczne uroczystości przy „Sarkofagu Żelaznej Kompanii”, organizowane przez Towarzystwo Opieki nad Grobami Wojskowymi we współpracy z Konsulatem Generalnym RP we Lwowie, przypominają, że walka o wolność i niepodległość miała wymiar ogólnonarodowy – i że jej ślady rozsiane są po całej Europie Środkowo-Wschodniej.
Dzieje.pl/Konsulat Generalny RP we Lwowie, bs