„Na wystawie prezentowanych jest około 130 dokumentów ze zbiorów m.in. Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego, Państwowego Archiwum Regionalnego w Kownie, Litewskiego Archiwum Akt Specjalnych, Litewskiego Narodowego Muzeum Sztuki, Biblioteki Uniwersytetu Humboldta w Berlinie” – powiedziała Wioleta Pansewicz z Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego, współautorka ekspozycji.
Wystawa jest najobszerniejszym zbiorem dokumentów, jakie kiedykolwiek zgromadzono i eksponowano, opowiadającymi historię życia Montwiłła, jego działalności w dziedzinie budownictwa, nauki, sztuki, filantropii.
„Był niezwykłą postacią. Nie założył własnej rodziny, ale tak wiele uczynił dla innych. Ślady jego działalności przetrwały do dziś” – podkreśliła Pansewicz. Jak dodała, liczy na to, że „prezentowane dokumenty przyczynią się nie tylko do przypomnienia postaci Montwiłła, ale też zachęcą badaczy do zgłębienia wiedzy na temat jego życia i spuścizny”.
Józef Montwiłł urodził się 21 marca 1850 roku w majątku Mitianiszki koło miasteczka Szaty w obecnym rejonie kiejdańskim w środkowej części Litwy. Pochodził z zamożnej rodziny szlacheckiej. Był znakomicie wykształcony. W 1867 roku ukończył gimnazjum w Wilnie, po czym wyjechał na studia prawnicze na Uniwersytet Petersburski. W Berlinie i Wiedniu uczęszczał na wykłady z socjologii i ekonomii, zgłębiał także działalność zachodnioeuropejskich instytucji społecznych, filantropijnych i kulturalnych.
W latach 80. XIX wieku rozpoczął pracę jako dyrektor Banku Ziemiańskiego w Wilnie. Wkrótce stał się członkiem władz Banku Handlowego. Był członkiem wileńskiej rady miejskiej. W 1897 r. został wybrany na prezydenta miasta, ale władze carskie nie zatwierdziły go na tym stanowisku.
Józef Montwiłł znany był z działalności społecznej i charytatywnej. Założył m.in. Szkołę Tkacką „Biruta” i Towarzystwo Artystyczne „Lutnia”, współuczestniczył w powstaniu Wileńskiego Towarzystwa Rolniczego, Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Towarzystwa Muzeum Nauki i Sztuki, Towarzystwa Opieki nad Dziewczętami, zakładał przytułki dla sierot. W 1907 r. został posłem do III Dumy rosyjskiej.
Opiekował się utalentowanymi architektami wileńskimi: Wacławem Michniewiczem, Władysławem Stypułkowskim i Augustem Kleinem. Wybudowali oni w Wilnie m.in. istniejący do dziś rynek „Pod Halą”, elektrownię, w której teraz jest muzeum energetyki, rezydencję Banku Ziemiańskiego, gdzie obecnie mieści się Bank Litewski. Będąc dyrektorem Wileńskiego Banku Ziemskiego, Montwiłł zainicjował budowę kamienic szeregowych, tzw. kolonii, na Nowym Mieście, Pohulance, Śnipiszkach, Rossie i Łukiszkach.
„Najbardziej znana jest kolonia przy placu Łukiskim, w centrum miasta, tuż przy budynku MSZ Litwy” – poinformowała Justyna Giedrojć, dziennikarka „Kuriera Wileńskiego” i przewodniczka po Wilnie. „Czas i zawieruchy wojenne były bardzo łaskawe dla tych malowniczych kamieniczek i z nimi głównie współcześni wilnianie kojarzą nazwisko Montwiłła” - dodała.
Wzniesiona w latach 1911–1913 kolonia przy placu Łukiskim składa się z 22 dwu- i trzypiętrowych secesyjnych kamienic o wąskich fasadach w stylu angielskim. Każda jest inna, każda ma osobne wejście, przy niektórych są małe ogródki. Zgodnie z zamysłem najpierw były to domy jednorodzinne. Dzisiaj, ze względu na lokalizację w centrum miasta, w wielu mieszczą się biura i sklepiki.
Przed czterema laty minister kultury Litwy Simonas Kairys ogłosił Kolonię Montwiłłowską przy placu Łukiskim obiektem dziedzictwa kulturowego chronionym przez państwo.
Józef Montwiłł zmarł 20 lutego 1911 r. Został pochowany na cmentarzu na Rossie przy głównej kaplicy. W 1914 r. na jego grobie wzniesiono pomnik przedstawiający anioła z kagankiem oświaty w rękach. Zaprojektował go rzeźbiarz Zygmunt Józef Otto, a brązowy odlew powstał w Warszawie w zakładzie Leona Krantza. To jeden z najbardziej okazałych pomników na wileńskiej Rossie.
W 1932 r. wilnianie wystawili Józefowi Montwiłłowi pomnik. Rzeźba dłuta Bolesława Bałzukiewicza (niegdyś stypendysty Montwiłła) stanęła na Starym Mieście przy ulicy Trockiej, na skwerku w pobliżu kościoła franciszkanów, gdzie pod koniec XIX w. mieściła się większość instytucji dobroczynnych Montwiłła i założona przez niego giełda pracy.
„Józef Montwiłł, osoba wyjątkowo zasłużona dla Wilna, która pozostawiła przeogromną spuściznę, jest dzisiaj niesprawiedliwie zapomniany. Niewiele się o nim mówi, mało kto wie, kto tam siedzi przy Trockiej przy kościele (chodzi o pomnik - PAP)” – oceniła Giedrojć.
Rozmówczyni PAP wyraziła nadzieję, że przygotowana przez Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne przy współpracy z polską placówką dyplomatyczną w Wilnie wystawa „Wielki Filantrop Józef Montwiłł” stanie się inspiracją do przygotowania obszerniejszej publikacji, audycji telewizyjnej czy filmu dokumentalnego.
PAP/ho