Podobnie jak przeplatały się podobieństwa i różnice w funkcjonowaniu poszczególnych komunistycznych systemów, tak działo się to podczas ich upadku w 1989 roku. Istotnym kontekstem są przemiany w ZSRR, gdzie Michaił Gorbaczow wdrażał politykę pieriestrojki i głasnsoti w ostatniej próbie budowy "socjalizmu z ludzką twarzą".
Od Europy Środkowej oddaliło się widmo interwencji sowieckiej, która - jak w 1956 lub 1968 roku - mogłaby stłumić wolnościowe dążenia. Coraz wyraźniejsza stała się świadomość, że dla niewydolnego i opresyjnego systemu nie ma już żadnych perspektyw. Różne były formuły wyjścia z sytuacji.
Węgrzy negocjowali przy swoim "Okrągłym Stole"
Na Węgrzech ważną rolę odgrywali partyjni reformatorzy, a niezwykle szybkie zmiany - takie jak przywrócenie systemu wielopartyjnego w październiku 1989 roku - zostało wynegocjowane z opozycją przy wzorowanym na rozwiązaniach polskich Okrągłym Stole.
W NRD i Czechosłowacji bardzo istotna była presja społeczna pod postacią masowych demonstracji ulicznych, których rosnąca siła wymusiła w październiku i listopadzie ustąpienie zdezorientowanych kierownictw partyjnych. 9 listopada upadł mur berliński, a niedługo potem do rządu Czechosłowacji weszli tępieni do niedawna opozycjoniści.
Pokojowe bułgarskie zmiany
Pod koniec 1989 roku po raz pierwszy wolnym głosem przemówili Bułgarzy - również tutaj komuniści ustąpili i oddali władzę.
Podobnie jak w Polsce, we wszystkich tych krajach wejście na drogę transformacji i odrzucenie porządku, którego załamania mało kto się spodziewał, odbywało się pokojowo, nie została przelana ani jedna kropla krwi.
Tragiczny finał w Rumunii
Osobnym przypadkiem i najtragiczniejszym momentem 1989 roku były grudniowe wydarzenia w Rumunii. Tam władza próbowała tłumić demonstracje z użyciem broni. Po kilku dniach wojsko odmówiło strzelania do ludzi i zwróciło się przeciw siłom wiernym reżymowi Nicolae Ceaușescu. Sam dyktator uciekł ze stolicy, lecz po kilku dniach został schwytany i - po pokazowym procesie – publicznie rozstrzelany. W całym kraju podczas starć śmierć poniosło kilkaset osób. Jak na ironię, władzę objęli niedawni podwładni obalonego dyktatora.
W 1989 roku wszystkie kraje Europy Środkowej wybrały drogę demokratycznych reform. Jednocześnie zaczął kruszeć kolos na glinianych nogach, Związek Sowiecki, aż do jego ostatecznego upadku w grudniu 1991 roku. Kres porządku narzuconego przez Jałtę oznaczał początek wspólnej - szybszej lub wolniejszej - drogi do zjednoczonej Europy.
