Kulisy powstawania filmów opartych na twórczości Stanisława Lema

Pierwszą produkcją opartą na twórczości Stanisława Lema była "Milcząca gwiazda", film science fiction w reżyserii Kurta Maetziga, wyprodukowany we współpracy Polski i NRD. Sam pisarz twierdził, że to "bełkotliwy socrealistyczny pasztet". Potem był m.in. "Solaris", na planie którego spotkało się dwóch geniuszy: Lem i reżyser Andriej Tarkowski. Twórczość Lema była inspiracją dla Stevena Soderbergha ("Solaris") i Ariego Folmana ("Kongres").

W audycji "Magazyn bardzo filmowy" przypomnieliśmy także komedię fantastyczno-naukową "Przekładaniec" Andrzeja Wajdy, "Test Pilota Pirxa" Marka Piestraka, ale i jego mało znane "Śledztwo". Mówiliśmy również o animacji "Maska" w reżyserii braci Quay. Wspomnieliśmy o najnowszych realizacjach młodych twórców.

Drzewko bonsai i stuletnia sekwoja

"Magazyn bardzo filmowy" w Programie 1

Najsłynniejszą powieść Stanisława Lema "Solaris" wziął na warsztat m.in. Andriej Tarkowski. Wymowa filmu rosyjskiego reżysera jest inna niż powieści. W dokumencie pt. "Stanisław Lem" Tomasza Kamińskiego, zrealizowanym dla TVP w 1996 roku, pisarz przyznał, że przez kilka tygodni próbował przekonać do swojej wizji Rosjanina, ale się nie udało.

- Ciekawe jest to, że z bohatera, który był racjonalny, a ta racjonalność została gdzieś zachwiana, Tarkowski zrobił bohatera rodem z Dostojewskiego, który ma głębokie przemyślenia natury etycznej, moralnej. Tarkowski zmienił kierunek swojej opowieści, zrobił ją o przeszłości - zwróciła uwagę w Programie 1 Polskiego Radia filmoznawczyni Diana Dąbrowska. 

Za "Solaris" wzięli się także Amerykanie. Początkowo do tematu przymierzał się James Cameron, ale ostatecznie powierzył to zadanie Stevenowi Soderberghowi, sam został producentem. W postać Chrisa Kelvina wcielił się popularny aktor George Clooney.  

- To była próba stworzenia filmu, który będzie science fiction gatunkowym, ale i arthosuse'owym zarazem. Po latach ten film zbiera coraz lepsze recenzje, oceniany jest bowiem w kontekście kolejnych produkcji, np. "Grawitacji". On jednak nie podołał w tym zestawieniu z Europą - wskazała Dąbrowska.

- Sam Soderbergh żartował, że jego film w porównaniu do obrazu Tarkowskiego to drzewko bonsai przy stuletniej sekwoi. (...) Tłumaczył, że gdy dostał scenariusz to w punkcie wyjścia produkcja powinna się nazywać "Miłość w Kosmosie" albo "Przeminęło z wiatrem w Kosmosie". Kosmos i podróż to jest dodatkowy anturaż, by opowiedzieć historię miłosną - dodała. 

W audycji odnotowaliśmy również międzynarodową produkcję "Kongres" izraelskiego reżysera Ariego Folmana, w którym słynna aktorka (w tej roli Robin Wright) dostaje propozycję "zeskanowania", dzięki czemu wszystkie kolejne role będzie grała jej wiecznie młoda kopia. O lemowskich wizjach przyszłości mówi też film animowany reżyserów i animatorów lalkowych, braci Stephena i Timothy'ego Quay, z muzyką Krzysztofa Pendereckiego.

Fragment filmu "Kongres". Profil: Gutek Film

Jak poradzili sobie z Lemem polscy filmowcy?

Twórcy "Milczącej gwiazdy" - według Lema - sobie nie poradzili. Pisarz był za to zadowolony z "Przekładańca" Andrzeja Wajdy, do którego zresztą sam napisał scenariusz. To historia kierowcy rajdowego, który wciąż ulega wypadkom drogowym. Żyje dzięki przeszczepom narządów od ofiar karamboli, do których sam doprowadza. Okazuje się jednak, że wraz z organami kierowca przejmuje cząstki osobowości dawców.

W latach 60. powstały krótkometrażówki "Profesor Zazul" i "Przyjaciel" Marka Nowickiego i Jerzego Stawickiego utrzymane w lekkiej formie. Mówiąc o ekranizacjach prozy Lema, nie sposób nie wspomnieć o filmach Marka Piestraka - "Test Pilota Pirxa" i "Śledztwo". 

- Według Piestraka współpraca z Lemem układała się dobrze. Sam Lem zaś ocenił, że w filmie "Test Pilota Pirxa" jest tylko kilka dobrych scen, z pozostałych wieje tandeta i nuda, nie jest to film z jajami i z biglem - powiedziała w radiowej Jedynce Dąbrowska. - Bardzo żałuję, że bardziej znana nie jest produkcja pt. "Śledztwo", próba adaptacji powieści o tym samym tytule. Naprawdę bardzo ciekawie się to ogląda - stwierdziła.

Fragment filmu "Przekładaniec". Profil: Filmoteka Szkolna

***

Sejm ustanowił rok 2021 Rokiem Stanisława Lema. Stanisław Lem (12 września 1921 - 27 marca 2006) - pisarz, futurolog, filozof, poruszający w swojej twórczości kwestie natury człowieka i jego miejsca we wszechświecie - był najczęściej tłumaczonym polskim pisarzem. Jego nazwiskiem nazwano planetoidę nr 3836 z głównego pasa słonecznych asteroid.

Zapraszamy do wysłuchania całej audycji.

***

Tytuł audycji: Magazyn bardzo filmowy

Prowadzi: Joanna Sławińska

Data emisji: 8.04.2021 r.

Godzina emisji: 21.10

kk