11 stycznia 1990 roku 300 tys. Litwinów wyszło na ulice Wilna, domagając się niepodległości.
Kolos na glinianych nogach
Pierwsze, częściowo wolne wybory w Polsce i obalenie muru berlińskiego dały nadzieję innym narodom bloku wschodniego na wyrwanie się spod sowieckiej dominacji. Sprzyjały temu reformy liberalizujące ZSRR, wprowadzone przez Michaiła Gorbaczowa. - Sam proces przebudowy krajów bałtyckich, jak gdyby w odpowiedzi na sygnał z Moskwy, stopniowo przekształcał się w tych republikach w ruchy na rzecz niepodległości tych państw - mówił prof. Bronisław Makowski w audycji Andrzeja Sowy "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej - Litwa".
09:23 niepodległość.mp3 Prof. Bolesław Makowski mówi o odzyskaniu przez Litwę niepodległości w audycji "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej - Litwa" Andrzeja Sowy. (PR, 30.06.1998)
Bałtycki łańcuch
Pierwsze protesty na Litwie miały miejsce już w sierpniu 1987 roku. Rok później Litwini utworzyli Ruch na rzecz Przebudowy (lit. Sąjūdis), którego celem było najpierw wprowadzanie przemian proponowanych przez Gorbaczowa, a następnie dążenie do uzyskania przez Litwę niepodległości.
23 sierpnia 1989 roku w 50. rocznicę zawarcia układu Ribbentrop-Mołotow Litwę, Łotwę i Estonię połączył żywy łańcuch ludzi trzymających się za ręce. Tzw. bałtycki łańcuch ciągnął się od Wilna przez Rygę, po Tallin. Ten akt sprawił, że na sprawę państw nadbałtyckich zwróciła uwagę społeczność międzynarodowa.
Restytucja państwa litewskiego
24 lutego 1990 odbyły się pierwsze wolne wybory w Litewskiej SRR. Zwyciężyli przedstawiciele Sąjūdisu. 11 marca 1990 roku Vytautas Landsbergis został przewodniczącym Rady Najwyższej Litwy, tego dnia ogłoszona została niepodległość Republiki Litewskiej.
ZSRR nie dawał jednak za wygraną. Tuż przed Wielkanocą Moskwa nałożyła de facto embargo na Litwę: wstrzymane zostały dostawy ropy naftowej i innych towarów.
01:22 ultimatum moskwy.mp3 Ultimatum wobec Litwy - Litwa ogłosiła deklarację niepodległości (informacja radia moskiewskiego na temat ultimatum, w którym nowo wybrany prezydent Związku Radzieckiego Michaił Gorbaczow zalecił w ciągu trzech dni poinformować o środkach realizacji przyjętej przez Nadzwyczajny Zjazd Deputowanych Ludowych rezolucji w sprawie Litwy. (PR, 18.03.1990)
Szturm na Wilno
Demonstracje w mieście Szawle, 13.01.1991, autor: Rimantas Lazdynas, źr. Wikimedia Commons/CC
W rok po wileńskiej demonstracji, w nocy z 12 na 13 stycznia 1991 roku rozpoczęła się interwencja Specnazu. Symbolem tej agresji był szturm na wieżę telewizyjną w Wilnie. Obiektu broniła ludność litewska. - W tej operacji zabito 14 bezbronnych osób, obrońców wieży telewizyjnej. 700 osób zostało rannych - mówił prof. Makowski.
01:06 komandosi.mp3 Atak komandosów na Wilno - w piątek oddziały radzieckich wojsk wkroczyły zbrojnie do Wilna - informacja radia brytyjskiego. (PR, 13.01.1991)
- Jeden mężczyzna z tłumu krzyknął: "Niech żyje wolność!" i wtedy oni otworzyli ogień - mówiła jedna z bohaterek reportażu Andrzeja Kaczmarczyka pt. "Wilno 1991".
27:29 wilno 1991.mp3 "Wilno 1991", reportaż Andrzeja Kaczmarczyka. (PR ,15.01.2001)
Co na to Polska? - Rząd Tadeusza Mazowieckiego udzielił schronienia ministrowi spraw zagranicznych Litwy, który na wypadek sytuacji szczególnej uzyskał możliwość utworzenia ewentualnego rządu litewskiego na uchodźstwie - wyjaśniał prof. Makowski.
01:31 na granicy w Ogrodnikach.mp3 Na granicy w Ogrodnikach - przez kilka dni w okolicy przejścia granicznego między Polską a Litwą wielotysięczne tłumy z obu państw demonstrowały na rzecz niepodległości Litwy i innych republik nadbałtyckich - relacja, rozmowa z przewodniczącym Rady Najwyższej Litwy Vytautasem Landsbergisem. (PR, 26.08.1990)
Demonstracja (15.1.1991) Komitetu Solidarności z Litwą we Wrocławiu, po masakrze w Wilnie z 13.1.1991. Po lewej na pierwszym planie - Władysław Frasyniuk. autor: Henryk Prykiel, Dziennik Dolnośląski nr 78 (z 16.1.1991), str. 1, źr. Wikimedia Commons/CC
Rozpadający się i targany wewnętrznymi problemami ZSRR, naciskany ponadto przez państwa zachodnie, musiał uznać niepodległość Litwy. Jesienią 1993 roku żołnierze Armii Czerwonej opuścili terytorium tego państwa.
Posłuchaj materiałów Polskiego Radia o odzyskaniu przez Litwę niepodległości.
bm