3 maja 1791 r. w Warszawie Sejm Czteroletni uchwalił ustawę zasadniczą, drugą na świecie, po konstytucji Stanów Zjednoczonych, i pierwszą w Europie spisaną ustawą zasadniczą. Jej twórcy inspirowali się myślą polityczną i społeczną europejskiego oświecenia oraz konstytucją amerykańską z 1787 roku.
Konstytucja 3 maja była rewolucyjnym aktem prawnym - przypomina historyk Muzeum Historii Polski Michał Bąk. Wprowadzała ona Polskę w zupełnie nowy ustrój. Była kompromisem pomiędzy monarchizmem króla, a republikanizmem szlachty. Przede wszystkim znosiła wolną elekcję i wprowadzała dziedziczenie tronu. - Miała rozwiązywać problem, jaki tworzyły wolne elekcje i chaos, który powodowały, i możliwość ingerencji z zewnątrz. Konstytucja w ten sposób miała stabilizować władzę wykonawczą w państwie – tłumaczy historyk.
Konstytucja 3 maja ograniczyła znacząco demokrację szlachecką a także zniosła liberum veto. Jednocześnie zyskiwało na niej przede wszystkim mieszczaństwo, dzięki temu, że prawo miastach zostało uznane za jej część. Mieszczanie zyskiwali przede wszystkim prawo nienaruszalności osobistej takiej samej jak szlachta. Gorzej – jak wyjaśnia Michał Bąk - wygląda sytuacja chłopstwa, która została w bardzo ogólnikowy sposób ujęta: "chłopi są brani w opiekę prawa, co właściwie nic nie znaczyło".
Te fundamentalne zmiany polityczne społeczne powodowały - podkreśla historyk Muzeum Historii Polski - że Konstytucja stała się swoistym symbolem walki o nowoczesną, wolną i suwerenną Rzeczpospolitą.
Próby przeprowadzenia reform zawartych w Konstytucji zostały zniweczone już w połowie 1792 roku przez konfederację targowicką zawiązaną w porozumieniu z carycą Rosji Katarzyną II oraz przez wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczypospolitej. Ostatecznie dokument został uchylony przez sejm grodzieński 23 listopada 1793 roku po klęsce w wojnie polsko - rosyjskiej.
IAR/ep