Król złotego wieku i jego żona - Zygmunt I Stary i Bona Sforza

Blisko 40-letni Zygmunt został królem Polski i wielkim księciem litewskim po śmierci swojego brata, Aleksandra, w 1506 roku. Był piątym synem Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, przedostatnim Jagiellonem na tronie polskim.

Wybitny monarcha...

Jego zwolennicy uważają, że był to wybitny monarcha: podporządkował sobie państwo krzyżackie po zwycięskiej wojnie, po której na mocy Traktatu krakowskiego w 1525 roku nastąpiła sekularyzacja zakonu i państwa krzyżackiego, przyjął hołd lenny władcy Prus.

Podczas jego panowania Polska i Litwa rozkwitały kulturalnie i gospodarczo. To była pierwsza faza polskiego "złotego wieku". Zygmunt był mecenasem sztuki. Za jego czasów powstała na Wawelu Kaplica Zygmuntowska, odlany został dzwon Zygmunta. W kancelarii królewskiej działało wielu wybitnych humanistów, kształtowała się prężna dyplomacja.

Mimo że władca negatywnie odnosił się do reformacji, nie naruszył tolerancji wyznaniowej w monarchii. Symbolem mądrości panującej na dworze stał się Stańczyk, królewski błazen, który miał prawo krytykować króla i wpływać na jego decyzje.

...czy zbyt łagodny?

Krytycy Zygmunta przypominają obraz Jan Matejki i utratę Smoleńska w czasie wojny litewsko-moskiewskiej w 1514 roku. 

Władcę nazywają zbyt łagodnym dyplomatą i politykiem - w czasie jego władania Jagiellonowie utracili trony Czech i Węgier. Hołd pruski określają jako kontrowersyjny. Według nich był kompromisem, ponieważ, mimo że król mógł zmiażdżyć przeciwnika, to nie zrobił tego, nie wykorzystał szansy włączenia ziem zakonu do Korony.

W 1533 roku Zygmunt podpisał wieczysty pokój z Turcją, nie dając się wciągnąć w krucjatę antyturecką. To był pierwszy układ państwa chrześcijańskiego z Imperium Osmańskim. Wobec groźby sojuszu domu austriackiego z Moskwą, z jednej strony popierał przeciwników Habsburgów, a z drugiej - poszedł na układy matrymonialne i traktat przyjaźni z cesarzem.

W kraju dążył do wzmocnienia władzy królewskiej. Magnaterię i senat uważał za partnerów swojej polityki, co wywoływało opór szlachty.

Czytaj także:

Czarna legenda Bony

Znaczącą rolę u boku sędziwego króla odgrywała Bona Sforza, od 1518 roku jego żona, młodsza o 27 lat od władcy. Doprowadziła ona, wbrew polskim zwyczajom, do elekcji za życia ojca (vivente rege) jedynego syna - młodego królewicza Zygmunta Augusta - na króla Polski. Był rok 1529. Od tego momentu Zygmunt I, który rządził jeszcze ponad 18 lat, stał się królem "Starym".

Za królową przez wieki ciągnęła się czarna legenda. Dlaczego i czy słusznie?

Jej zwolennicy twierdzą, że była to władczyni ambitna, aktywna i niezwykle gospodarna. Tylko w Koronie nabyła 200 wsi i kilkanaście miast. Z jej panowaniem powszechnie kojarzona jest włoszczyzna, mało kto pamięta, że to ona zapoczątkowała kolekcję wawelskich arrasów i ozdobiła salę poselską zamku królewskiego "głowami wawelskimi". Była protektorką Jana Dantyszka i Mikołaja Reja.

Na Litwie, w swoich dobrach, wprowadziła reformę rolną zwaną "pomiarą włóczną" (komasacja gruntów, podział na włóki - ponad 20 ha, ujednolicenie świadczeń chłopskich, trójpolówka), inicjowała budowę mostów, szpitali, kościołów, dróg wodnych. O drugim dziesięcioleciu jej pobytu w Polsce mówi się, że to był okres współrządów Zygmunta i Bony.

Nie przepadała za nią szlachta, która doprowadziła do buntu wymierzonego w królową i króla zwanego wojną kokoszą (1537 rok). Szlachta domagała się reformy sądowniczej, administracyjnej, krytykowała elekcję vivente rege, politykę Bony w dobrach królewskich. Mimo rokoszu Bona zachowała wpływ na sprawy państwa do śmierci męża w 1548 roku. Wytaczała magnatom procesy o zbrodnie obrazy majestatu.

Skłócona z synem opuściła Polskę. Wywiozła do Włoch spory majątek ruchomy. Pożyczyła blisko pół miliona dukatów wicekrólowi Neapolu, poplecznikowi Habsburgów. Została otruta przez agenta cesarza.

Zapraszamy do wysłuchania całej audycji.

Tytuł audycji: Historia żywa

Prowadzi: Dorota Truszczak 

Gość: prof. Andrzej Nowak (historyk, publicysta, nauczyciel akademicki, sowietolog, autor "Dziejów Polski")

Data emisji: 15.02.2021

Godzina emisji: 21.05

kk