Kajet kilkunastoletniej dziewczyny. Został zapisany w Wilnie i przywieziony pociągiem "repatriacyjnym" w roku 1945. W tym notesie w kratkę każda z kartek zawiera wyrysowane tabele: "AUTOR, TYTUŁ, STR.; AUTOR, TYTUŁ, STR". Ponadto dodano - wycinając "schodki" z literami - indeks alfabetyczny.
Ten kajet to dziennik lektur, świadectwo czytelniczej pasji jego młodej właścicielki. Tylko na literę "C" wymienionych jest 46 pozycji: J.O. Curwood "Łowcy wilków" (200), E. Curie "Maria Curie-Skłodowska" (450), L.F. Céline "Podróż do kresu nocy" (660), C.A. Chant "Cuda wszechświata" (180), A. Czechow "Nowele" (150), J. Conrad "Lord Jim" (320), i tak dalej.
Wszystkich zanotowanych książek jest 1039. Prof. Maria Janion, bo to jej kajet, wspominała jednak, że nie była dobrą uczennicą...
The Shakespeare & Company Bookshop, Paryż. Fot. Flickr/gadl
Ciemne źródła
Zapytana - w jednej z archiwalnych audycji Polskiego Radia z cyklu "Wizerunki ludzi myślących" - skąd u niej ta fascynacja literaturą polskiego romantyzmu, prof. Janion odpowiedziała, że przyczyniły się do tego region, skąd pochodzi, oraz czas, w którym przyszło jej dorastać. Źródeł romantycznej pasji należy zatem szukać w charakterze Kresów białorusko-litewskich, charakterze Wilna jako miasta z przestrzenią romantyczną. Miejsca te posiadały kapitał cudowności, ich kultura była wrażliwa na to, co irracjonalne, demoniczne, ciemne, groźne - opowiadała autorka "Wampira. Biografii symbolicznej".
Natomiast czas okupacji zrodził szczególną formę oporu przeciwko straszliwej rzeczywistości: - Czytając książki, coś takiego w sobie budujemy, czego żadna rzecz materialna nie może obalić. Wdzieramy się w królestwo ducha - wspominała swoje młodzieńcze idee profesor Janion.
To dojrzewanie w przestrzeni kresowego romantyzmu, ta chęć stawiania duchowego oporu zapoczątkowały fascynującą przygodę umysłu. Ich efektem jest wyjątkowy w polskiej humanistyce projekt, łączący pasję badawczą ze swoistą filozofią człowieka. Dla Marii Janion literatura jest częścią życia i myślenia, nie tylko przedmiotem badań. - Nie ma u niej podziału na profesora, specjalistę wykonującego swój zawód, i na człowieka, który ma poglądy i zamiłowania. U niej jest to całością - opowiadała w wspomnianej audycji dr Małgorzata Czermińska.
Archiwum egzystencji
Młodzieńcza namiętność w pochłanianiu książek pozostała prof. Janion już na zawsze. "Jesteśmy w tak zwanym gabinecie. Jest jeszcze pokój romantyczny, ale książki są również w kuchni i w łazience, nie mówiąc o przedpokoju. Ludzie mi mówią, że mam jakąś niesamowitą umiejętność upychania książek i papierów, a one są jak żywe rośliny, które się pną" - mówiła o swoim księgozbiorze Barbarze Łopieńskiej. A w kolejnej rozmowie zdradziła się ze swojej idei stworzenia... archiwum egzystencji. "Chodzi mi o archiwum egzystencji wszystkich. Żeby gdzieś wszystko było zapisane" - opowiadała z pasją. Być może jej "potworne zbieractwo", wycinanie z różnojęzycznych czasopism tekstów, gromadzenie w teczkach niezliczonych fragmentów, jej, zdawałoby się, nieustająca praca czytelnika mają być, niestety z góry skazanym na niepowodzenie, sposobem na budowanie owego (niczym Miłoszowskie wcielenie idei apokatastasis) archiwum? Być może owa chęć "ocalenia" ludzkiego kosmosu wynika z przeświadczenia o jego tragicznej skończoności?
"Bo żyjąc, tracimy życie" - jak pisze prof. Janion w jednej ze swoich późniejszych książek. Bo nie dość przypominać, za romantykami, o tragicznej kondycji człowieka, o niepokojącej przypadkowości
Alienacja. Androginizm. Białoszewski. Choroba psychiczna. Cień. Depresja. Czarownica. Erotyczno-frenetyczna Dziewica z "Dziadów" Swinarskiego. Faszyzm. Feminizm. Galernicy wrażliwości. Gnoza. Gołębie i przestworza. Graniczność. Hipnotyzm głębi. Inność. Kraina Matek. Księga. Leninizmu korzenie. Narcyzm. Narcyza Żmichowska. Niedoistnienie. Nuda. Obcość. Odmienność. Otchłań życia wewnętrznego. Pisanie (czytanie) jako życie. Reprywatyzcja życia zbiorowego. Żeromski. Żałoba. Żydzi.
Caspar David Friedrich, "Mnich nad brzegiem jeziora". Źr. Wikimedia Commons
To tylko niektóre "tematy Janionowskie oraz problemy, idee, hasła, fantazmaty, fascynacje, antypatie, słowa kluczowe i obsesyjne, imiona, miejsca, zdania, uwagi, cytaty, zwroty, westchnienia..." z długiej listy, którą znajdziemy w powstałej dziesięć lat temu, z okazji 80. urodzin prof. Marii Janion, księdze.
Jedna z największych polskich badaczek literatury XIX i XX wieku kończy 24 grudnia 2016 roku 90 lat.
Fakt, że w dniu tym wspominamy również urodziny Adama Mickiewicza, nadaje przygodności ludzkich losów pięknego kształtu.
***
Zapraszamy do wysłuchania fragmentów archiwalnej audycji Jerzego Mikkego z cyklu "Portrety ludzi myślących" oraz jednej z audycji z naszego serwisu "Radia Wolności" (z cyklu "Na półce z książkami" - uwagi Doroty Krzywickiej na temat zbioru esejów Marii Janion "Projekt krytyki fantazmatycznej. Szkice o egzystencji ludzi i duchów").
Polecamy również audycję Doroty Gacek i Andrzeja Franaszka "Maria Janion, niedobre dziecię" z 2013 roku, w której udział wzięli: Katarzyna Czeczot, Kazimiera Szczuka, Marek Bieńczyk oraz Stefan Chwin.
A z okazji 90. urodzin prof. Janion powstała specjalna strona internetowa jej poświęcona. M.in. o tym w rozmowie z Moniką Pilch mówiły w Dwójce prof. Dorota Siwicka i prof. Ewa Nawrocka.
O młodzieńczych kajetach Marii Janion za: Małgorzata Baranowska, "Prywatna historia poezji", Wydawnictwo Sic!, Warszawa 1999. Cytaty z wywiadów za: Barbara Łopieńska, "Książki i ludzie", wyd. Twój Styl, Warszawa 1998; tejże, "Męka twórcza. Z życia psychosomatycznego intelektualistów", wyd. W.A.B., Warszawa 2004. Janionowskie tematy za: "Księga Janion", pod redakcją Zbigniewa Majchrowskiego i Stanisława Rośka , słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2007.
jp
