Wielka Sobota, czas pomiędzy

Ostatnia aktualizacja: 08.04.2023 10:00
Wielka Sobota sprawia nieco „kłopotu”. Czy możemy już się radować? Czy panuje jeszcze smutek Wielkiego Piątku? To dzień łączący czas wielkopostnej zadumy z radością Zmartwychwstania. W audycji poruszamy tematykę Wielkiej Soboty, a także tradycji i obrzędów będących ważną częścią polskiej kultury ludowej, a także tych, które zostały nieco zapomniane we współczesności.
Audio
  • O symbolice Wielkiej Soboty z prof. Katarzyną Smyk (Dwójka/Poranek Dwójki)
Wielka Sobota w Tomaszowicach i Modlnicy. Grupa kobiet z dziećmi z koszami ze święconką przed dworem.
Wielka Sobota w Tomaszowicach i Modlnicy. Grupa kobiet z dziećmi z koszami ze święconką przed dworem. Foto: NAC

Święto Zmartwychwstania Pańskiego obchodzone jest, od soboru w Nicei (325 r.), w pierwszą niedzielę po wiosennej pełni Księżyca, zwykle między 21 marca a 25 kwietnia. Cykl obrzędów Wielkiego Tygodnia, tak dziś, jak i przed laty, rozpoczynał się w Niedzielę Palmową święceniem palm. Symbolika religijna dość ściśle powiązana jest tu z wierzeniami ludowymi. Wiecznie zielone elementy palmy mają symbolizować ciągłość odradzającego się życia. Co symbolizują pisanki, potrawy ze święconki, a także wielkanocne kolędy, które mało powszechnie kojarzymy? Sekrety wielkanocnych symboli przybliża nam etnograf prof. Katarzyna Smyk z Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie.

Wielka Sobota sprawia nieco „kłopotu”. Czy możemy już się radować? Czy panuje jeszcze smutek Wielkiego Piątku? To dzień łączący czas zadumy Wielkiego Postu z radością Zmartwychwstania.

Wieczorna liturgia wielkosobotnia to moment ponownego wprowadzenia światła. Zaczyna się po zmroku, a przed drzwiami świątyń rozpala się żywy ogień. Wedle prof. Smyk to właśnie dobry czas, by smutek ustępował miejsca radości – odradza się światłość.

Taki koszyczek wielkanocny to specjalne miejsce. Specjalna przestrzeń kulturowa. Prof. Katarzyna Smyk

Z profesor Katarzyną Smyk rozmawialiśmy także o zmianach zachodzących w okołowielkanocnych tradycjach. Co i dlaczego powinno trafić do wielkanocnego koszyczka? Wygląd święconki zmienia się od lat. Baranki z ciasta zastępują te plastikowe, pojawiają się czekoladowe zające… Nie zatrzymamy zmian, zauważa prof. Smyk, warto jednak pamiętać o symbolice poszczególnych składowych święconki. Niegdyś święciło się chrzan. Jednym z piękniejszych wyjaśnień tej tradycji jest legenda o Romach (dziś ich święto! Bachtale!), którzy nie chcieli dopuścić do ukrzyżowania Chrystusa. Udało im się wykraść jeden z gwoździ, którymi Jezus miał być przybity do krzyża. Zakopali go w ziemi, a w tym miejscu wyrósł korzeń chrzanu. Ser święcono, ponieważ pastuszkowie nieśli go w darze narodzonemu Jezusowi. A mięso z kością? Dawniej wkładano je do święconki, by później móc taki gnat zakopać w ogrodzie – ochrona przed ryjącymi kretami – murowana!

- Taki koszyczek wielkanocny to specjalne miejsce. Specjalna przestrzeń kulturowa – mówiła z uśmiechem Katarzyna Smyk.

W rozmowie z profesor wspominaliśmy także o straży grobowej. To między innymi tzw. Turki Grodziskie (tradycja wpisana na listę Niematerialnego Dziedzictwa UNESCO) – ich barwne stroje przypominają Turków wziętych w jasyr lub… mieszkańców Dolnego Nadsania powracających z wojny z Turkami.

Poznaj lepiej:

Warto także zwrócić uwagę na cykl roczny kolędowania. Choć wielu kolędowanie kojarzy się przede wszystkim ze świętami Bożego Narodzenia, warto pamiętać, że dawniej cykl roczny w wielu miejscach zaczynał się właśnie od wiosny. I to wiosenne kolędowanie, kolędowanie na urodzaj dla gospodarza i szybkie zamążpójście dla panny, można traktować jako pierwsze w roku…

- Cały tydzień wiosennego kolędowania (od Niedzieli Wielkanocnej do Niedzieli Przewodniej) trzeba widzieć jako ponowienie ponowienie kolędowania, które znamy z okresu Bożego narodzenia do Trzech Króli. Potem mamy wczesnowiosenne orszaki zapustne, po czym jeszcze raz, powtórzenie. Ta „magiczna trójka” nam się tu sprawdza. Aby jeszcze raz przypomnieć Kosmosowi, Panu Bogu w naszej, schrystianizowanej wersji. Oto rozpoczyna się nowy etap, nowy rok. Nowe życie w nas. Bo przecież wiele z tych zwyczajów pełni funkcje zalotne! – tłumaczyła profesor Smyk.

Poznaj lepiej:

 

Do tego w audycji:

  • „Wielkie Święto. O zwyczajach wielkanocnych w Polsce” to nowa publikacja Hanny Łopatyńskiej z Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Autorka opisuje w niej wielkanocne zwyczaje powszechnie znane i praktykowane niemalże we wszystkich miejscach Polski, jak i te wyjątkowe, związane wyłącznie z jednym regionem lub miejscowością. O książce „Wielkie Święto. O zwyczajach wielkanocnych w Polsce”, bogatej w rzadkie ciekawostki o obchodach Wielkiego Postu i Wielkanocy, z jej autorką rozmawiała Iwona Muszytowska-Rzeszotek.
    Posłuchaj
    09:38 PORANEK DWÓJKI Dwojka 2023_04_08-07-46-23.mp3 „Wielkie Święto. O zwyczajach wielkanocnych w Polsce” Hanny Łopatyńskiej (Dwójka/Poranek Dwójki)
     

  • Dziś Wielka Sobota. Ten dzień często dość powierzchownie kojarzy się ze zdobionymi jajkami – pisankami, tymczasem jego wymowa jest znacznie głębsza, a wiejskie zwyczaje z nim związane wykraczały daleko poza przygotowywanie pisanek! O dawnych tradycjach związanych z Wielką Sobotą, w rozmowie z Piotrem Doroszem opowiadała Maria Bienias z Woli Koryckiej Górnej koło Garwolina.
    Posłuchaj
    06:19 PORANEK DWÓJKI Dwojka 2023_04_08-08-10-23.mp3 O Wielkiej Sobocie i Wielkiejnocy mówi Maria Bienias (Dwójka/Poranek Dwójki)
     

  • Wielka Sobota to czas kontemplacji krzyża i grobu Jezusa. Z tej okazji odwiedzamy nie tylko groby pańskie w polskich kościołach, ale także sam Grób Pański w Jerozolimie. Kto był w Jerozolimie w Bazylice Grobu Świętego, mógł się zdziwić, że miejsce ukrzyżowania Chrystusa – Golgota, znajduje się kilkanaście metrów od historycznego Grobu Jezusa. W rozmowie z Olgą Pawińską o historii tego miejsca opowiedziała nam prof. Barbara Strzałkowska, biblistka i teolog.
    Posłuchaj
    07:38 PORANK DWÓJKI Dwojka 2023_04_08-08-38-00.mp3 O Grobie Pańskim w Jerozolimie (Dwójka/Poranek Dwójki)
     

  • W cyklu „Od Olzy do Sanu. Ludzie gór” spotykamy się z Góralami Pienińskimi. Ich strój pozwala na bezbłędne ich rozpoznania, cechy również nie spotykane gdzie indziej posiada ich śpiew.

  • W każdy piątek Wielkiego Postu krużgankami bazyliki Franciszkańskiej w Krakowie kroczą ubrane na czaro, zakapturzone postacie. Z berłami zwieńczonymi ludzkimi czaszkami budzą strach i zaciekawienie. Kim są? Wraz z Moniką Gigier poznajemy Arcybractwo Dobrej Śmierci.
    Posłuchaj
    08:26 PORANEK DWOJKI Arcybractwo Dobrej Śmierci.mp3 Arcybractwo Dobrej Śmierci vel. Arcybractwo męki Pańskiej w Krakowie (Dwójka/Poranek Dwójki)

  • Naszych Słuchaczy pytaliśmy o proweniencję wielkanocnego zajączka. Jak z każdym symbolem, tak i z tym łączy się nie jedno wyjaśnienie. Ciekawej i wyczerpującej odpowiedzi udzieliła nam Pani Aleksandra z Warszawy.
    Posłuchaj
    01:41 PORANEK DWOJKI Dwojka 2023_04_08-09-25-10.mp3 Symbolika wielkanocnego zajączka wg Słuchaczki Poranka (Dwójka/Poranek Dwójki)
    Wielkanocny mem Wielkanocny mem
     

Słuchaliśmy:

7.02 Gustav Mahler II Symfonia c-moll “Zmartwychwstanie”, IV. Praświatło, wyk. Elisabeth Kulman (śpiew), Czech Philharmonic Orchestra, Siemion Byczkow (dyr.) (5:25)

7.10 Naïssam Jalal Rituel du vent (6:07)

7.18 Pers Erik Friska tag, wyk. Pers Hans (skrzypce), Lisa Rydberg (skrzypce) (1:47)

7.26 Johannes Brahms & Víkingur Ólafsson Notturno, wyk. Álfheiður Erla Guðmundsdóttir (śpiew), Víkingur Ólafsson (fortepian) (3:58)

7.32 Giovanni Benedetto Platti Sonata wiolonczelowa D-dur nr 7, III. Largo, wyk. Abel Selaocoe (wiolonczela), Elizabeth Kenny (teorba) (2:58)

7.36 Ayanna Woods close[r], now, wyk. Chanticleer (3:55)

7.45 Wim Mertens The Scene (1:47)

7.54 Soghomon Soghomonian Komitas Krunk, wyk. Artyom Minasyan (duduk), Lia Hakhnazaryan (fortepian), Mikayel Hakhnazaryan (wiolonczela) (6:03)

8.02 Stanisław Moniuszko Trzecia Litania Ostrobramska, III. Sancta Maria, wyk. Gellert Ensemble, Goldberg Baroque Ensemble, Andrzej Szadejko (dyr.) (3:22)

8.06 Hildegarda z Bingen O Ecclesia, wyk. Dorothee Oberlinger (flet prosty), Nils Mönkemeyer (altówka) (3:37)

8.18 Henry Purcell Ground, wyk. Lavinia Meijer (harfa) (3:01)

8.26 Marika Papagika Bournovalia (3:46)

8:33 trad. Miałem Jezusa z serca kochanego, wyk. Adam Strug (2:25)

8.43 Auður Guðjohnsen Ave verum corpus, wyk. Schola Cantorum Reykjavicensis, Hörður Áskelsson (dyr.) (3:17)

8.54 Son de la Frontera Bulería Del Corazón (6:25)

9.02 Ēriks Ešenvalds O salutaris Hostia, wyk. Julianna Emanski (śpiew), Natalie Campbell (śpiew), South Dakota Chorale, Brian A. Schmidt (dyr.) (3:17)

9.07 Antonio Vivaldi Koncert skrzypcowy e-moll op. 11 nr 2,  I. Allegro, wyk. Giuliano Carmignola (skrzypce), Sonatori de la Gioiosa Marca (4:43)

9.20 trad. Mój stróżu Aniele (przygodna, śpiewana także przy zmarłym), wyk. Julianna Adamek (śpiew) (4:44)

9.26 Amália Rodrigues Povo que lavas no rio (5:01)

9.39 Robert Schumann Carnaval, XIII. Chopin, wyk. Wilhelm Kempff (fortepian) (1:22)

9.48 Jan Sebastian Bach Suita orkiestrowa D-dur BWV 1068, II. Aria, wyk. Claudio Constantini (bandoneon) (4:38)

9.53 Maarja Nuut & Ruum Une meeles (5:25)


SŁUCHAJ PLAYLISTY FOLKOWEGO PORANKA DWÓJKI NA SPOTIFY!

 

***

Tytuł audycji: folkowy Poranek Dwójki

Prowadził: Piotr Kędziorek

Data emisji: 8.04.2023

Godzina emisji: 9.30