Książka Marka Wierzbickiego to próba przedstawienia relacji między Polakami, a Żydami na kresach wschodnich po 17 września 1939 roku.
Stosunki polsko – żydowskie budzą i zapewne jeszcze długo będą budzić gorące spory i emocje. O temperaturze publicznej dysputy, dobitnie świadczą publikacje z ostatnich tygodni, spowodowane w głównej mierze książką „Strach”. Obok rzeczowych argumentów, znacznie częściej pojawiały się emocje i uproszczenia. Co gorsze wielu autorów, szczególnie publicystów, starało się dokonywać daleko idących uogólnień, patrząc na stosunki polsko – żydowskie wyłącznie z perspektywy zaproponowanej przez autora „Strachu”. Tymczasem, rzeczywistość jest jak zwykle bardziej skomplikowana. Tak drażliwa materia jak relacje polsko – żydowskie wymaga badania kawałek po kawałku, zwłaszcza w tych fragmentach wspólnej historii, które przez cały okres PRL były skrzętnie pomijane, bądź też fałszowane.
Takie właśnie podejście prezentuje Marek Wierzbicki w swojej książce „Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim”. Dotyka ona wycinka niezwykle skomplikowanych relacji rozgrywających się zgodnie z podtytułem książki „na ziemiach północno – wschodnich II RP pod okupacją sowiecką (1939 – 1941 ). Ramy czasowe odnoszą się do traumatycznego okresu po 17 września 1939 r. do początków okupacji niemieckiej na tych terenach. Autor opisując relacje pomiędzy ludnością polską a żydowską, przyjrzał się im z perspektywy małego miasteczka, powiatu i województwa. Taka optyka zaowocowała niezwykle drobiazgową analizą źródeł z około 80 miejscowości.
Podstawowe pytania stawiane przez autora dotyczą dwóch kwestii. Przyczyn poparcia przez ludność żydowską sowieckiego okupanta i wpływu jaki to miało na udział Polaków w antyżydowskich pogromach w latach późniejszych. Przy okazji autor rozprawia się ze stereotypami funkcjonującymi na ten temat. Współpraca Żydów z Sowietami, nazywana przez Polaków po prostu kolaboracją, była faktem, a nie mitem opartym na stereotypie żydokomuny i rzekomym poczuciu winy Polaków za ich udział w Holokauście. Z drugiej strony, według autora, najważniejszą przyczyną samosądów dokonywanych przez Polaków na Żydach, były właśnie wydarzenia okupacji sowieckiej. Była to więc ze strony Polaków odpowiedź na prawdziwą czy też wyimaginowaną współpracę z bolszewikami. Oczywiście współpraca i poparcie sowieckiego okupanta ze strony ludności żydowskiej miała zróżnicowany zasięg i charakter. Wierzbicki podaje zresztą bardzo wiele przykładów pomocy udzielanej przez Żydów, Polakom zagrożonym przez nowy reżim. Należy pamiętać, że wielu obywateli polskich pochodzenia żydowskiego zachowywało się po 17 września lojalnie wobec państwa polskiego, ponosząc tego srogie konsekwencje.
Pobocznym, ale niezwykle ciekawym elementem rozważań Marka Wierzbickiego, jest sprawa do tej pory właściwie zupełnie pomijana przez badaczy, a mianowicie polityka świadomego napuszczenia na siebie ludności polskiej i żydowskiej. Tak więc, przedwojenne animozje polsko – żydowskie, były dodatkowo podsycane przez bolszewików. Temu celowi służyło między innymi obsadzanie wielu eksponowanych stanowisk Żydami. Innym działaniem tego typu był wzmożony i bardzo często udany werbunek przez NKWD. Sowieci dawali przy tym do zrozumienia ludności polskiej, że ich informacje pochodzą od Żydów. Notabene sprawa agentury sowieckiej działającej na ziemiach polskich przed i po 17 września to temat na odrębną książkę. Skądinąd wiadomo, że wkraczający do Polski sowieci, mieli w wielu przypadkach gotowe listy ludzi przeznaczonych do aresztowania.
Książka Marka Wierzbickiego nie daje jednoznacznych odpowiedzi na wiele pytań, ale jej wartością jest to, że takowe stawia. Dodatkowo, opisując sowieckie piekło na kresach, autor przypomina, że komunizm to nic innego jak „Droga donikąd”.
Piotr Dmitrowicz
Marek Wierzbicki, Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim. Stosunki polsko – żydowskie na ziemiach północno – wschodnich II RP pod okupacją sowiecką ( 1939 – 1941), Wyd. Fronda, Warszawa 2007.