24 lipca 1920 Wincenty Witos po raz pierwszy objął stanowisko premiera, stając na czele utworzonego w czasie wojny polsko-bolszewickiej Rządu Obrony Narodowej.
Od chłopa do premiera
– Witos doprowadził do unarodowienia chłopa polskiego II Rzeczpospolitej – wymieniał zasługi Witosa dr Stanisław Lato. – Wprowadził warstwę chłopską z rozbudzoną świadomością kulturową, polityczną, gospodarczą do życia społecznego kraju i chłopi stali się współtwórcami państwa polskiego.
Nz: Wincenty Witos - trzykrotny premier (1931), źr. "Światowid" (5.12.1931), Wikipedia/dp
Był rolnikiem, działaczem społecznym, samorządowcem, od samego początku związanym z ruchem ludowym. Urodził się we wsi Wierzchosławice koło Tarnowa, 27 stycznia 1874. Zaangażowany w działalność chłopskich organizacji społeczno-gospodarczych. Do Stronnictwa Ludowego (od 1903 r. Polskiego Stronnictwa Ludowego) wstąpił w 1895 roku, a do Polskiego Stronnictwa Ludowego "Piast" w 1913 roku. Mimo coraz bardziej znaczącej pozycji w polityce, nie zerwał kontaktu ze wsią i własnym gospodarstwem.
– Był to człowiek, który był wielki na miarę ówczesnych możliwości i czasów – mówił dr Janusz Osica. – Który też borykał się z problemami i ostatecznie będąc politykiem i chcąc zdobycia władzy tę władzę stracił (…) Jeśli celem polityka jest zdobycie władzy, utrzymanie jej to nie zapominajmy, że Witos tę władzę w latach 20. stracił. Stracił na rzecz systemu, którego stał się krytykiem i na krytyce systemu, z którym przegrał zbudował znaczną część swojej legendy.
Po upadku rządu Skulskiego, Ignacy Daszyński zaproponował Witosowi stworzenie koalicji centrolewicowej, na czele której miałby stanąć sam przywódca ludowców. Długie negocjacje zakończyły się fiaskiem.
– Wszyscy historycy czynią Witosowi zarzut, że nie chciał wziąć udziału w tym rządzie, ponieważ raził go jakoby zbyt lewicowy, czy "czerwony" charakter tego rządu – wyjaśniał dr Stanisław Lato. – Otóż, Witos jako polityk dużego kalibru przewidywał, że rząd ten jest przejściowy i historia mu przyznała rację.
Już w pierwszych dniach niepodległości Witos stanął na czele Polskiej Komisji Likwidacyjnej – pierwszego rządu polskiego (dla ziem byłego zaboru austriackiego). W wyborach do Sejmu Ustawodawczego wybrany na posła i prezesa PSL "Piast" stał się jedną z czołowych postaci II Rzeczypospolitej. Stanowisko premiera obejmował, 24 lipca 1920, w ciężkim momencie wojny polsko-bolszewickiej.
Józef Piłsudski i Wincenty Witos (1919-1920), aut. Henryk Zieliński, "Historia Polski", Wikipedia/dp
"Za rządów Witosa Polska głodna i bosa"
W okresie rządów Witosa uchwalona została w dniu 17 marca 1921 Konstytucja, zwana marcową, która zakończyła proces zmagań o kształt ustrojowy II Rzeczypospolitej. 28 maja 1923 Witos ponownie stanął na czele rządu, tworząc koalicję parlamentarną z partiami skrajnie prawicowymi, Nowa koalicja została nazwana Chjeno-Piastem (od nazwy głównych partii wchodzących w jej skład). Witos zapowiadał reformę walutową i parcelację ziemi. Jednak popularność Premiera szybko malała, bowiem w kraju panowała hiperinflacja, stąd wzięło się porzekadło: "Za rządów Witosa Polska głodna i bosa".
– Łatwo jest być radykałem, liberałem kiedy się nie rządzi, natomiast kiedy się rządzi jakoś tego liberalizmu, radykalizmu i postępowości nie widać – mówił o trzykrotnym premierze w 1984 roku dr Janusz Osica. – Witos jest klasyczną ilustracją tej prostej, truistycznej prawdy psychologicznej.
Posłuchaj dyskusji dwóch historyków: doktora Janusza Osicy i doktora Stanisława Laty o Wincentym Witosie
Nz: Ława oskarżonych podczas procesu brzeskiego (1931), aut. Jerzy Rawicz, "Pozostało do wyjaśnienia", Warszawa 1979, Wikipedia/dp
Już wówczas nasilał się konflikt między Wincentym Witosem a Józefem Piłsudskim. Tekę premiera objął ponownie 10 maja 1926 roku. Już w trzecim dniu działania jego rządu w zamachu majowym wystąpił przeciwko niemu marszałek Piłsudski. Po paru dniach walk Witos z prezydentem Wojciechowskim podali się do dymisji.
– Zamach majowy dał mu szansę swobody krytyki – komentował działalność Witosa dr Janusz Osica. – Jeśli się sprawuje władzę trudno być liberałem i Witos nie był liberałem. Stał się nagle liberałem i krytykiem systemu majowego, kiedy był w opozycji. A wiadomo, że sytuacja, zwłaszcza "Brześć", tę sprawę wyjaśniła w sposób oczywisty – mowy o kompromisach z tym rządem nie było.
Do końca wierny chłopom
W 1929 roku był jednym z tworzących Centrolew – opozycyjnego ugrupowania, skupiającego ówczesne partie centrum i lewicy. Na rozkaz Marszałka Piłsudskiego osoby związane z Centrolewem zostały aresztowane. Wśród nich znalazł się również Wincenty Witos, osadzony na 74 dni w twierdzy wojskowej w Brześciu nad Bugiem. Następnie był jednym z głównych oskarżonych w tzw. procesie brzeskim. Skazano go na 1,5 roku więzienia, zanim stał się prawomocny, 28 września 1933 Witos udał się na polityczną emigrację do Czechosłowacji.
Nz: Wincenty Witos w swoim gospodarstwie w Wierzchosławicach (1930-1935), aut. Henryk Zieliński, "Historia Polski", Wikipedia/dp
Przebywający na emigracji WIncenty WItos, w swoim przemówieniu z 1938 roku, niejako oddał państwo chłopom. Według niego, z jednej strony powinni oni czuć za nie odpowiedzialność, ale i tym samym mają prawo nim rozporządzać. Jest to prawdopodobnie jedyne zachowane nagranie z głosem trzykrotnego premiera.
– Wszyscy własnymi rękami powinni dokonać gruntownej przebudowy państwa, zgodnie z duchem czasów, jego potęgą i własnym interesem – Wincenty Witos apelował do chłopów w 1938 roku.
Wincenty Witos uważał, że potęgi państwa nie tworzą jednostki, a świadomy swych praw i obowiązków naród. Do Polski powrócił w marcu 1939 roku, już we wrześniu został aresztowany przez Niemców. Odmówił współpracy przy próbach powołania kolaboracyjnego rządu. W 1945 roku mianowano go wiceprzewodniczącym Krajowej Rady Narodowej, jednak ze względu na ciężką chorobę nie podjął się pełnienia tej funkcji. Wraz ze Stanisławem Mikołajczykiem ponownie utworzył Polskie Stronnictwo Ludowe, którego od sierpnia 1945 roku był prezesem. Zmarł 31 października 1945 roku, pochowano go na cmentarzu w Wierzchosławicach.
Posłuchaj archiwalnego nagrania z 1938 roku z apelem WIncentego WItosa do chłopów.
mb