Jan Zamoyski. Szara eminencja początków Rzeczpospolitej

19 marca 1542 roku urodził się Jan Zamoyski, twórca potęgi jednego z największych rodów szlacheckich. Gdy zaczynał karierę, miał w posiadaniu 4 wsie. Skończył z 23 miastami i 819 wsiami zespolonymi w Ordynację Zamojską, która formalnie przetrwała do 1945 roku.

Produkt swoich czasów

Ojciec Jana, Zygmunt Zamoyski, kasztelan chełmski, zadbał o staranne wykształcenie syna. Jan pobierał nauki na najlepszych ówczesnych uniwersytetach: w Paryżu, Strasburgu i Padwie (gdzie wybrano go nawet rektorem).

Wykształcony, obyty w świecie szlachcic powrócił do kraju i objął funkcję sekretarza Zygmunta Augusta. Był najbliższym współpracownikiem ostatniego Jagiellona i w sposób naturalny stał się dziedzicem jego myśli politycznej. Dopomogła mu w tym popularność wśród średniej szlachty, z której sam pochodził. Jego znaczenie wzrosło po śmierci monarchy, kiedy to projektował zasady wolnej elekcji. Jan Zamoyski był bez wątpienia produktem swoich czasów.

- Wytworzyła się pustka, w której ludzie zdolni zyskali warunki do działania - podkreślał prof. Wojciech Tygielski, który wcielił się w rolę obrońcy kanclerza w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Zgrany duet: Batory i Zamoyski

Do szczytu potęgi Zamoyski doszedł w czasie panowania króla Stefana Batorego. Monarcha był mu wdzięczny za poparcie, jakie założyciel Zamościa uzyskał dla niego u średniej szlachty. Zamoyski stał się wówczas nieformalnym wicekrólem państwa.

Jako polityk skutecznie i bezlitośnie rozprawiał się z opozycją, czego przykładem może być sprawa Samuela Zborowskiego obliczona na zmniejszenie znaczenia magnackiego rodu.

- Ten człowiek był w stanie z pozycji średniej szlachty dojść do pozycji pierwszego ministra w państwie, skupiającego w swym ręku dwa najważniejsze urzędy - Kanclerza Wielkiego Koronnego i hetmana - wyjaśniał prof. Wojciech Tygielski.

Królowie się zmieniali, Zamoyski zostawał.

Nie wiadomo, czy kanclerz i hetman zarazem podczas swoich zagranicznych studiów zapoznał się z "Księciem" Machiavellego, wiadomo jednak, że jego kariera polityczna to świetne odwzorowanie rad zawartych w tym traktacie politycznym z początków XVI wieku.

- Poprzez umiejętną politykę protekcyjną wiązał ze sobą ludzi - argumentował prof. Wojciech Tygielski. 

Z "kuźni" Zamoyskiego rekrutowali się najważniejsi późniejsi politycy i dowódcy Rzeczpospolitej. Próbą wytworzenia rodzimej klasy politycznej było też założenie w 1595 roku Akademii Zamojskiej, pierwszej polskiej wyższej uczelni prywatnej.

Nie wystrzegł się błędów

Na studiach za granicą przeszedł na katolicyzm (wcześniej był po ojcu kalwinistą). Typowa dla neofity żarliwość wpłynęła na jego decyzje polityczne.

- Proponując nowy model elekcji, zastrzegał, że kandydatem do tronu może być tylko członek narodu słowiańskiego i katolik – mówił prof. Henryk Wisner.

Profesor Wisner wskazuje też na błędy polityki Zamoyskiego: wplątanie Rzeczpospolitej w wojny w Mołdawii i Wołoszczyźnie i zezwolenie na opiekę brandenburskich Hohenzollernów nad ich chorym pruskim krewnym, co doprowadziło do pogłębienia relacji między ich państwami. W tym ostatnim można było dopatrywać się kamyka uruchamiającego lawinę, która doprowadziła do uniezależnienia się Prus od Rzeczpospolitej.

Pod koniec życia zachował swoją silną pozycję (czego przykładem jest powołanie w 1589 roku wspomnianej Ordynacji), ale pozostawał w konflikcie z Zygmuntem III Wazą.

- Naganne i brzemienne w skutki jest to, że Zamoyski rozpętał histerię antykrólewską z zarzutami wyprzedawania kraju Habsburgom i zatracenia Inflant, której następstwa okazały się zgubne nie dla Zygmunta III, ale dla autorytetu króla i rządu w państwie - argumentował prof. Tygielski. - Kto wie, czy sejm inkwizycyjny (podczas którego upublicznione zostały tajne dokumenty ugody z Habsburgami - przyp.red.) nie legł u podstaw fiaska wszystkich reform.

Jan Zamoyski zmarł w 1605 roku.

bm