Autorem tekstu pieśni zaczynającej się od słów "Jeszcze Ukraina nie umarła" ("Ще не вмерла Україна") jest ukraiński etnograf i poeta Pawło Czubiński. Wedle jednej z wersji jej powstania, napisanie tekstu miało się wiązać z przyjęciem w kijowskim mieszkaniu autora, na którym obecni byli studenci z Serbii. Mieli oni zaśpiewać serbską pieśń, która tak spodobała się Czubińskiemu, że ten w ciągu pół godziny napisał pod jej wpływem tekst traktujący o Ukrainie, zaczynający się od słów: "Nie umarła jeszcze Ukraina ani chwała, ani wolność,/ Jeszcze do nas, bracia Ukraińcy, uśmiechnie się los./ Zginą wrogowie nasi jak rosa na słońcu,/ Zapanujemy i my bracia, w naszym kraju".
Pieśń Legionów - pieśń wolności w Europie. Hymny Polski i Ukrainy - co je łączy?
O ile w części tekstu widać pewne inspiracje serbskim folklorem, to nie sposób w pierwszym wersie tekstu Czubińskiego nie dostrzec podobieństwa do "Jeszcze Polska nie umarła", czyli słów, od których zaczyna się oryginalny tekst "Mazurka Dąbrowskiego" napisany przez Józefa Wybickiego. Brzmiał on: "Jeszcze Polska nie umarła/ kiedy my żyjemy/ co nam obca moc wydarła/ szablą odbijemy".
Według części badaczy inspiracja ta jest bardzo prawdopodobna. Wskazuje na to kontekst historyczny powstania tekstu ukraińskiego hymnu. Druga połowa XIX wieku to czas przebudzenia narodowego w Europie. Nacje żyjące dotąd pod rządami absolutystycznych monarchów coraz odważniej występowały przeciwko ładowi narzuconemu na Starym Kontynencie w efekcie postanowień podjętych na kongresie wiedeńskim. Pieśń Polaków walczących u boku Napoleona o swoją wolność stała się popularna wśród wielu ruchów narodowowyzwoleńczych. W Niemczech śpiewano ją po upadku powstania listopadowego, witając emigrantów. Richard Wagner wykorzystał jej motywy w uwerturze "Polonia" napisanej pod wpływem wieści o klęsce polskiego zrywu.
Hymn Polski - zobacz serwis edukacyjny
"Mazurek Dąbrowskiego" cieszył się popularnością podczas Wiosny Ludów w 1848 roku. Śpiewali go rewolucjoniści w Berlinie, Pradze i Wiedniu. Pieśń do słów Wybickiego stała się też inspiracją dla budzących się narodów słowiańskich. "Mazurkiem Dąbrowskiego" inspirowane są pieśni: "Još Hrvatska ni propala" ("Jeszcze Chorwacja nie przepadła") autorstwa Ferdo Livadicia, słowacka "Hej, Slováci, ešte naša slovenská reč žije" do słów Samo Tomasika, czeska "Hej, Slované" i serbołużycka pieśń "Hišće Serbstwo njezhubjene" ("Jeszcze Łużyce nie zginęły") autorstwa Handrija Zejlera.
W czasie, gdy Czubiński pisał "Szcze ne wmerła Ukraina", polska pieśń legionowa zdobyła już międzynarodową sławę i znaczenie. Na inspirację "Pieśnią Legionów" wskazuje też coraz bardziej napięta sytuacja w imperium rosyjskim, wieszcząca wybuch kolejnego zrywu - powstania styczniowego. Na obszarze dawnej Rzeczpospolitej zawiązywały się podziemne struktury powstańcze. Carscy urzędnicy padali ofiarą zamachów. Jeden z najgłośniejszych, na carskiego namiestnika Królestwa Polskiego hrabiego Aleksandra Nikołajewicza von Lüdersa, został przeprowadzony w Warszawie przez Andrieja Potebnię, oficera pochodzenia ukraińskiego, członka spisku, którego głową był Polak Zygmunt Sierakowski, i późniejszego uczestnika powstania.
Warto zauważyć, że w czasie tej insurekcji po raz pierwszy zaczęto dostrzegać rolę Rusinów (Ukraińców i Białorusinów) - obok Orła i Pogoni na pieczęci powstańczej pojawił się symbolizujący Ruś Archanioł Michał. Niewykluczone zatem, że Czubiński również czuł zbliżające się wielkie wydarzenia i sięgnął po jednoczący Polaków i Ukraińców motyw.
Historia hymnu Ukrainy. Polsko-ukraińskie wątki
W historii ukraińskiego hymnu jest jeszcze jeden polsko-ukraiński wątek. Tekst Czubińskiego ze względu na swój narodowowyzwoleńczy charakter nie mógł ukazać się drukiem w Kijowie, który wówczas stanowił część imperium rosyjskiego. Sam Czubiński przypłacił napisanie tekstu zsyłką do guberni archangielskiej na siedem lat.
Ale było inne miejsce, gdzie tekst mógł ukazać się drukiem. W koncept ukraińskiego przebudzenia narodowego inwestowały jednak Austro-Węgry. Wiedeń miał nadzieję na stworzenie w Galicji (zabór austriacki) "Ukraińskiego Piemontu" - określenie to odnosiło się do przewodniej roli, jaką Sardynia (Piemont) odegrała w procesie zjednoczenia Włoch - i osłabienie tym samym Rosji. Rękopis z tekstem "Jeszcze Ukraina nie umarła" został przemycony do Lwowa przez Paulina Święcickiego, poetę i uczestnika powstania styczniowego, który czuł się zarówno Polakiem, jak i Ukraińcem. Dzięki jego staraniom tekst pojawił się we lwowskiej prasie. Święcicki znany był z rozpowszechniania twórczości Terasa Szewczenki i prawdopodobnie z tego powodu autorstwo słów "Jeszcze Ukraina nie umarła" przypisywano temu ukraińskiemu poecie narodowemu.
Najprawdopodobniej za pośrednictwem lwowskich gazet z tekstem zapoznał się Mychajło Werbycki, ukraiński ksiądz greckokatolicki. Werbycki, proboszcz w Młynach (ob. w granicach Polski, w woj. podkarpackim, przy granicy z Ukrainą), miał talent muzyczny, współpracował z działającymi we Lwowie teatrami muzycznymi. Tekst Czubińskiego natchnął kapłana do napisania muzyki. Pierwsze wykonanie utworu miało miejsce prawdopodobnie we lwowskim teatrze muzycznym w 1864 roku.
Zakazany hymn Ukrainy. Wrócił do swojej roli dopiero w 1991 roku
Tak powstała pieśń zyskała wielką popularność wśród Ukraińców. Jej znaczenie zostało docenione przez Ukraińską Centralną Radę, która w 1917 roku uznała ją za hymn narodowy. W efekcie upadku Ukraińskiej Republiki Ludowej i sowietyzacji Ukrainy, wykonywanie pieśni zostało surowo zakazane, a pamięć o Czubińskim i Werbyckim była zacierana przez komunistów.
Po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę, w 1991 roku, przywrócono melodii status hymnu. Problemem okazał się tekst. Przez lata powstało około 20 jego wersji. Sprawę uregulowano dopiero w marcu 2003. To wówczas Rada Najwyższa przyjęła ustawę "O hymnie narodowym Ukrainy", zmieniając pierwszy wers pieśni: zamiast "Nie umarła jeszcze Ukraina, ani chwała, ani wolność" obowiązuje dziś "Nie umarły jeszcze Ukrainy chwała i wolność".
Bartłomiej Makowski