- Każdy z nas zmaga się z zawiłościami polszczyzny. Powiedzieć tak, czy wypowiedzieć to zupełnie inaczej? Postawić przecinek, czy pozostać przy spacji? Zapisać spolszczoną wersję, czy pozostać przy oryginalnej pisowni? A może inaczej odmienić dany wyraz? Na nasze pytania odpowiada doktor Paweł Trzaskowski z Sekcji Językowej Polskiego Radia.
- Poniżej pytania dotyczące słów i wyrażeń, które w ostatnich tygodniach znacznie częściej pojawiają się w komunikatach prasowych, a co za tym idzie - również na antenach Polskiego Radia.
- Codzienne porady językowe znajdziesz na stronach Polskiego Radia - w portalu polskieradio.pl.
Czy kraj może być zbankrutowany?
Może. Przymiotnik zbankrutowany oznacza 'taki, który ogłosił bankructwo'. Bankructwo może ogłosić zarówno człowiek, jak i instytucja, może to też zrobić państwo. Wyraz ten występuje też w przenośni na określenie czegoś, co straciło na znaczeniu – wtedy występuje jeszcze w innych połączeniach, np. zbankrutowane idee albo zbankrutowany system społeczny.
Czy połączenie opad mżawki to pleonazm?
Nie, ponieważ opady mogą być różne – śniegu, deszczu, gradu czy też właśnie mżawki, drobnego deszczu. Doprecyzowanie jest w tym przypadku konieczne.
Z obydwu stron czy z obydwóch stron?
I tak, i tak – wyraz obydwa w dopełniaczu i miejscowniku ma dwie formy, obydwu i obydwóch, obie równie dobre.
Czy sformułowanie dostarczyć informację kurierem jest poprawne?
Nie brzmi ono zbyt dobrze, kojarzy się z połączeniami typu dostarczyć wiadomość listownie, przez co rzeczony kurier traktowany jest bardziej jako rzecz niż jako osoba. Zdecydowanie lepiej byłoby powiedzieć dostarczyć informację za pośrednictwem kuriera ewentualnie dostarczyć informację przesyłką kurierską.
Wideo oświadczenie czy wideooświadczenie?
W tym wyrazie, nienotowanym przez słowniki, wideo- nie jest samodzielnym wyrazem – to przedrostek, który wskazuje na związek z wizją tego, co jest w drugim członie złożenia, w tym przypadku to oświadczenie. Ten przedrostek powinien być połączony z drugim członem, a więc poprawny zapis to wideooświadczenie.
Przystał na propozycję czy przystanął na propozycję?
Przystał! Przystanąć to 'zatrzymać się na chwilę'. Natomiast jedno ze znaczeń czasownika
przystać to 'zgodzić się'.
Taxi czy taksi – który zapis jest poprawny?
Obie formy są notowane w najnowszych słownikach ortograficznych. Ten drugi, spolszczony, widzi się jednak w użyciu zdecydowanie rzadziej.
Jak wymawiać nazwisko Kuiper, które wchodzi w skład nazwy Pas Kuipera?
Gerard Kuiper urodził się i wychował w Holandii, ale jego kariera naukowa rozwijała się w Stanach Zjednoczonych, miał też zresztą amerykańskie obywatelstwo. W obu językach jego nazwisko wymawia się w miarę podobnie: [kajper]. Po polsku przeważnie to nazwisko jest wymawiane literowo, czyli tak, jak się je pisze: [kujper]. Można chyba uznać, że oba warianty są dobre – pierwszy jest zgodny z oryginałem, drugi z naszymi przyzwyczajeniami językowymi.
Do Krynicy-Zdrój czy do Krynicy-Zdroju?
W takich nazwach odmieniane są oba człony: do Krynicy-Zdroju.
Czy przymiotnik sławny może odnosić się zarówno do ludzi, jak i do rzeczy?
Tak. Niektóre przykłady podane przy haśle sławny w WSJP PWN to: sławny obraz, film, budowla oraz sławni uczeni, sławni ludzie.
Czy sędzina to kobieta sędzia, czy żona sędziego?
Dawniej sędziną nazywano żonę sędziego. Dziś takie użycie słowniki traktują już jako przestarzałe. Odnotowują przy tym, że w ten sposób mówi się obecnie o kobiecie, która jest sędzią, jest to jednak wciąż użycie kwalifikowane jako potoczne. Nadal o kobietach sędziach mówi się przede wszystkim pani sędzia. Niewykluczone jednak, że ta tendencja będzie słabnąć, a współczesne użycie wyrazu sędzina będzie się upowszechniać.
Co właściwie oznacza wyraz ignorancja? Niewiedzę? Nieprzestrzeganie reguł? Czy może jeszcze coś innego?
Ignorancja to nie jest zwykła niewiedza, to ‘rażący brak podstawowej wiedzy’. Z tego powodu tego wyrazu używa się prawie wyłącznie w kontekstach krytycznych.
Sprawdź także:
Który zapis jest poprawny: antynatowski czy antyNATOwski?
Ortografia polska nie przewiduje takiej możliwości, żeby wielkie litery występowały w środku jakiegoś wyrazu. Jedyny poprawny zapis to antynatowski.
Jełop czy jołop?
I tak, i tak. Co więcej, można również spotkać warianty jołopa i jełopa, które też są rejestrowane w słownikach. Wyraz ten ma oczywiście wydźwięk potoczny i pogardliwy, jego warianty usłyszeć można w innych językach słowiańskich (ukr. jołop, ros. jełop, białorus. jełup).
Czy połączenie dopiąć targu jest poprawne?
Nie, mówimy dobić targu. Czasownik dopiąć w nieco podobnym znaczeniu można połączyć z rzeczownikiem cel.
Czy awantura to wyraz potoczny?
Nie, należy do polszczyzny ogólnej. Ciekawe, że słowo to kojarzące się teraz w zasadzie wyłącznie negatywne, pochodzi od francuskiego słowa aventure, które oznacza 'przygodę'. Dlatego też dawniej w polszczyźnie awanturą nazywało się różne ryzykowne przedsięwzięcia.
Co jest salomonowe? Wyrok? Decyzja? A może rozwiązanie?
Sam przymiotnik salomonowy określa coś, co odznacza się mądrością, rozwagą i sprawiedliwością. Tego wyrazu można użyć w połączeniu z różnymi rzeczownikami: wyrok, decyzja, rozwiązanie czy nawet sąd – wszystkie te połączenia są dobre.
Dlaczego mówimy sobie a muzom? I co to właściwie oznacza?
Robić coś sobie a muzom, to robić coś dla siebie, nie zważając na efekt końcowy czy opinię innych. To sformułowanie pochodzi z wiersza Jana Kochanowskiego "Muza", który rozpoczyna taki oto dwuwers: Sobie śpiewam a Muzom: bo kto jest na ziemi / Co by serce ucieszyć chciał pieśniami memi?. I jeszcze słowo wyjaśnienia co do funkcji, jakie pełni w tym sformułowaniu słowo a – to spójniki łączny (synonim i), a nie przeciwstawny (synonim ale, lecz).
Na Ukrainie czy w Ukrainie – który wariant wybrać, jeśli chcemy, żeby język był jednolity?
Obie formy są dobre. Ale jeśli chcielibyśmy wybrać tylko jeden wariant, tak aby na antenie język był spójny, to zasugerowałbym raczej wybór połączenia w Ukrainie – przez ostatnie dwa lata bardzo się spopularyzowało, przestało dziwić i wywołuje chyba mniej kontrowersji.
Jak odmieniać nazwę miejscowości Sienna?
Odmiana tej nazwy jest przymiotnikowa. Mówimy: do Siennej, z Sienną itd.
Co dokładnie oznacza wyraz skrewić? I czy jest potoczny?
Słowo skrewić ma znaczenie 'sprawić zawód, zawieść czyjeś oczekiwania'. Czasownik ten jest współcześnie nacechowany potocznie. Pochodzi od nieużywanego już dziś wyrazu krewa, który oznaczał 'niepowodzenie'.
Czy zapis lajfstajlowy jest już dopuszczalny?
W najnowszym wydaniu "Wielkiego słownika ortograficznego PWN" można już znaleźć słowo lajkować, ale wciąż nie ma lajfstajlu czy lajfstajlowego. Alternatywą dla tego spolszczonego zapisu byłby wariant zgodny z angielskim oryginałem, trzeba by pisać lifestyle’owy, co wygląda już chyba trochę sztucznie. Z dwojga złego wybrałbym więc zapis spolszczony, choć najchętniej tego słowa bym w ogóle unikał.
Jakiego rodzaju powinien być skrótowiec utworzony od nazwy Kancelaria Prezesa Rady
Ministrów – KPRM?
Najlepiej byłoby w tym przypadku rodzaj uzgodnić z rzeczownikiem kancelaria, który jest nadrzędny w skracanej nazwie, a więc wybrać rodzaj żeński (KPRM realizująca). Inną możliwością jest uzgodnienie rodzaju z ostatnią literą skrótowca (KPRM realizujący) – wtedy mielibyśmy rodzaj męski (skrótowce zakończone w wymowie na spółgłoskę mają rodzaj męski).
A jaki rodzaj ma PKB?
I w tym przypadku rodzaj skrótowca można uzgodnić albo z głównym rzeczownikiem rozwiniętej nazwy (w tym wypadku byłby to rodzaj męski, bo to ten produkt), albo z ostatnią literą (wtedy będzie to rodzaj nijaki, bo to pe-ka-BE).
Czy zwrot zwolnić tempo to pleonazm?
Nie jest to pleonazm. Nie ma tu powtórzenia informacji. Trzeba wyjść od definicji wyrazu tempo: 'cecha określająca stosunek zmian, jakie zachodzą w związku z określoną czynnością lub zdarzeniem do czasu przebiegu tej czynności lub zdarzenia'. Definicja ta zatem nie rozstrzyga, jaka jest szybkość tempa – może się ono zwiększać, zmniejszać (zwalniać) lub być równe. Dlatego w słowniku obok siebie występują definicje: zwolnić – zmniejszyć tempo, przyspieszać – zwiększać tempo.
Czy czasownikiem agregować można posługiwać się w codziennej polszczyźnie?
Jeśli odbiorca naszego komunikatu nas zrozumie, to owszem, można próbować. Wyraz ten należy jednak do specjalistycznych odmian polszczyzny, oznacza 'łączyć elementy w całość' i dla wielu może być po prostu nieznany. Trzeba też pamiętać, że posługiwanie się językiem hermetycznym, specjalistycznym w kontekstach, które tego nie wymagają, to snobizm językowy.
Jak wymawiać nazwę amerykańskiego stanu Illinois?
Ta nazwa ma etymologię indiańską, a w angielskim pojawiła się dopiero pod wpływem francuskiego. Właściwa wymowa to [IliNOi].
A poprawna wymowa stolicy tego stanu, czyli Chicago?
"Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN" podaje dwa warianty wymowy tej nazwy: [sziKAgo] i [cziKAgo]. Ta druga wersja, przez [cz], pojawia się w słowniku najpewniej jako ukłon w stronę części przedstawicieli starszego pokolenia Polonii amerykańskiej, która tak właśnie niekiedy wymawia tę nazwę. Pierwszeństwo trzeba jednak dać wymowie zgodnej z oryginałem, czyli [sziKAgo]. Wymowa ch jako [sz] nie jest często spotykana w języku angielskim. Tutaj pojawia się najpewniej dlatego, że nazwa Chicago jest pochodzenia indiańskiego, a wymowę indiańską oddano za pomocą ortografii francuskiej, w której zapis ch oddaje właśnie wymowę [sz], np. chic ('szyk, elegancja') – [szik].
Adolescencja czy adolestencja?
Właściwy jest pierwszy wariant, zgodny zresztą z łacińskim oryginałem adolescentia. Wyraz ten oznacza 'wiek młodzieńczy'. Można też czasem spotkać rzeczownik nazywający osobę w wieku młodzieńczym, to adolescent.
dr Paweł Trzaskowski
>> WIĘCEJ PORAD JĘZYKOWYCH ZNAJDZIESZ TUTAJ <<
Sprawdź także:
oprac. rk
