Jak wpisać coś, co ma miejsce? O poprawności językowej w portalu Polskiego Radia

Norwid pisał, aby odpowiednie dać rzeczy słowo! Ale co, gdy dobór właściwego wyrazu czy wyrażenia spędza nam sen z powiek? Odpowiedzi nie tylko o związkach frazeologicznych, ale również o poszczególnych słowach - w kolejnym poradniku poprawnościowym Polskiego Radia. Tym razem to Redakcja pyta, a językowa ekspertka odpowiada!

Nurtujące słowa i wyrażenia? Z pomocą przychodzi mnóstwo publikacji książkowych. Czasem nie trzeba jednak daleko szukać, bo jest Polskie Radio!

Foto: Flickr/greeblie

• Każdy z nas zmaga się z zawiłościami polszczyzny. Powiedzieć tak, czy wypowiedzieć to zupełnie inaczej? Postawić przecinek, czy pozostać przy spacji? Zapisać spolszczoną wersję, czy pozostać przy oryginalnej pisowni? A może inaczej odmienić dany wyraz? Na nasze pytania tym razem odpowiada doktor Agnieszka Jastrzębska z Sekcji Językowej Polskiego Radia. 
• Poniżej pytania dotyczące słów i wyrażeń, które w ostatnich tygodniach znacznie częściej pojawiają się w komunikatach prasowych, a co za tym idzie - również na antenach Polskiego Radia. 

Korsakówny czy Korsakównej?

Chodzi o Lidię Korsakównę. Artystka posługiwała się nazwiskiem odojcowskim, choć właściwa forma jej nazwiska wpisana w oficjalnych dokumentach to Korsak. Dawniej do nazwisk męskich dodawano przyrostki -owa, -yna / -ina, -ówna, -anka, by podkreślić, że dana kobieta jest żoną lub córką. Nazwiska z przyrostkiem -ówna podlegają odmianie rzeczownikowej, czyli w tym przypadku właściwa odmiana w dopełniaczu to Korsakówny. Obecnie używanie tych sufiksów jest rzadkością, choć czasem posługują się nimi kobiety ze względu na rodzinną tradycję. W oficjalnych dokumentach te końcówki nie występują. Na przykład pani Zarębina to oficjalnie pani Zaręba. Oprócz względów społecznych warto zwrócić uwagę na względy językowe, które uzasadniają odchodzenie od tradycji posługiwania się nazwiskami odmężowskimi czy odojcowskimi. Typem nazw, które mogą stanowić ilustrację pewnych niedogodności związanych z przestrzeganiem zwyczajów słowotwórczych, są nazwiska o charakterze rzeczownikowym zakończone na -ek, -ko, -ka, np. Dudek, Dudko, Dudka. Formy żeńskie utworzone od tych nazwisk miałyby identyczną postać: Dudkowa i Dudkówna (nie można ustalić, jaki rzeczownik stał się punktem wyjścia formy żeńskiej).

Nie uszło jego uwadze czy uwagi?

Obie konstrukcje, z celownikiem i dopełniaczem, są właściwe. Tego zwrotu używamy, gdy chcemy zaznaczyć, że o czymś zapomnieliśmy lub coś przeoczyliśmy. Dodatkowo możemy mówić umknęło czyjejś uwadze / uwagi.

Pieśń przyszłości czy przeszłości?

Mówimy pieśń przyszłości lub melodia przyszłości, ponieważ ten frazeologizm odnosi się do tego, co będzie. Oznacza coś, co obecnie jest nierealne, a może być stworzone, zrealizowane lub może wydarzyć się dopiero w przyszłości.

Czy poprawne jest mówienie, że projekt poniósł fiasko?

Fiasko to 'całkowite niepowodzenie, przegrana'. Projekt może zakończyć się fiaskiem lub może być skazany na fiasko. Nie używamy w połączeniu z fiaskiem czasowników: przyniósł, poniósł, odniósł. Dodatkowa uwaga składniowa dotyczy tego, że mówimy fiasko czegoś nie czyjeś.

Świat dostarcza nam mnóstwa informacji czy mnóstwo?

W zdaniu pojawił się czasownik dostarczyć, który w zależności od znaczenia wymaga użycia dopełniacza (czego?) lub biernika (co?). Różnica znaczeniowa jest subtelna. Konstrukcja z dopełniaczem jest odpowiednia, gdy chodzi o dobra niematerialne, a także wtedy, kiedy myślimy o bliżej nieokreślonej ilości tego, czego się dostarcza. Konstrukcja z biernikiem jest właściwa, gdy mamy na myśli całą dostawę albo gdy coś jest źródłem czegoś. W omawianym przypadku możemy użyć obu konstrukcji – dostarcza mnóstwo / mnóstwa informacji.

Napytać sobie biedy czy napytać się biedy?

Dwie opcje są poprawne, choć jest to zwrot przestarzały. Napytać znaczy 'sprowadzić, ściągnąć na siebie albo na kogoś coś złego, szkodliwego, niekorzystnego' (czasownik ten występuje także w postaci zwrotnej napytać się). Jest to rutenizm, czyli zapożyczenie z języków ruskich (ukr. napyt’tysja – 'najeść się', przenośnie 'doznać'). Cały zwrot napytać sobie biedy to inaczej 'ściągnąć na siebie jakiś kłopot, nieszczęście, zwykle niepotrzebnie'. Dawniej mówiło się nie tylko napytać sobie biedy, ale i napytać sobie (albo się) kłopotów, napytać sobie (się) choroby, napytać sobie (się) gniewu.

Julii Nawalnej – czy jest to właściwa forma nazwiska w dopełniaczu?

Odmianie podlegają wszystkie żeńskie nazwiska zakończone na -a. Nazwiska rosyjskie z formantem -owa, -ewa, -skaja, -ckaja (w wersji spolszczonej -ska, -cka) oraz -na (jeśli jest to odpowiednik męskiego -ny, np. Nawalny) mają odmianę przymiotnikową, np. M. Szarapowa – D. Szarapowej, M. Nawalna – D. Nawalnej. Natomiast pozostałe rosyjskie nazwiska z wygłosowym -a mają odmianę rzeczownikową, np. M. Ludmiła Putina – D. Ludmiły Putiny.

Jak należy akcentować wyraz erotyki, np. erotyki Leśmiana?

O ile akcentowanie wyrazów obcego pochodzenia zakończonych na -yka, -ika na trzeciej sylabie od końca jest jasne, o tyle wątpliwości pojawiają się w przypadku wyrazów zakończonych na -ik, -yk. Wyraz erotyki akcentujemy na dwa sposoby – na trzecią [eROtyki] lub druga sylabę od końca [eroTYki]. Za to wyraz erotyka wyłącznie na trzecią sylabę od końca [eROtyka].

Znany na świecie czy w świecie muzyki?

Wyrażenia w świecie i na świecie używane są wymiennie. Jeśli jednak chcemy określić świat jakąś przydawką, to użyjemy tylko przyimka w i tak trzeba zrobić w omawianym pytaniu – znany w świecie muzyki. 

>> WIĘCEJ O POPRAWNEJ POLSZCZYŹNIE PRZECZYTASZ TUTAJ << 

 

Wpisać coś w coś czy w czymś?

Wpisać w grafik czy w grafiku? Wielki słownik języka polskiego podaje takie przykłady z czasownikiem 'wpisać': 'wpisać do dzienniczka, notesu, zeszytu'; 'wpisać w rubrykę'; 'wpisać w księdze, rubryce'. Wynika z tego, że poprawne są trzy konstrukcje: wpisać do czegoś / wpisać w czymś / wpisać w coś. Jeśli chodzi o grafik, to można użyć dwóch konstrukcji: wpisać do grafiku, wpisać w grafik.

Czy można powiedzieć, że premiera ma miejsce w Teatrze Narodowym?

Tak, zwrot coś ma miejsce oznacza, że 'coś dzieje się lub zdarza się'. Wielki słownik języka polskiego aprobuje takie połączenie, choć to kalka składniowa z języka niemieckiego. Natomiast Wielki słownik poprawnej polszczyzny określa je jako nadużywane i sugeruje zmianę na odbywać się.

Płukam czy płuczę?

Poprawnymi formami czasowników płukać, spłukać, wypłukać i przepłukać są jednie płuczę, spłuczę, wypłuczę i przepłuczę. Te słowa należą do grupy czasowników zakończonych na -ać, które sprawiają niemałe trudności. Wśród nich są także: karać, ukarać, łgać, żebrać, orać. Problem w tym, że inną grupę odmiany stanowią również czasowniki zakończone na -ać, takie jak na przykład: czekać, czytać, kochać. Często błędnie stosujemy ich wzór odmiany do czasowników: płukać, karać, łgać itp., tworząc niepoprawne formy płukam zamiast płuczę, karam zamiast karzę, łgam zamiast łżę.

Chichoczę czy chichocę?

Obie wersje są poprawne. Polskie czasowniki mogą odmieniać się według kilkunastu wzorców koniugacyjnych, czyli grup odmiany. Do jednej z nich należy wiele czasowników onomatopeicznych (dźwiękonaśladowczych) zakończonych na -otać, takich jak: chichotać, tupotać, świergotać czy hurgotać / hurkotać. W odmianie tematyczne -t może się wymieniać na -cz i na -c, a więc odmieniamy: ja tupoczę, chichoczę / tupocę, chichocę.

Jak zapisać ramadan – dużą czy małą literą?

Nazwy okresów zapisujemy małą literą. Ramadan to dziewiąty miesiąc w muzułmańskim kalendarzu księżycowym. Tak samo zapiszemy nazwy chrześcijańskich okresów kalendarzowych: adwent, post. Czasem ze względów religijnych można uznać zapis dużą literą: Wielki Post, Adwent, Ramadan. 

 

dr Agnieszka Jastrzębska, oprac. rk