Order Wojenny Virtuti Militari został ustanowiony 22 czerwca 1792 roku przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego po zwycięskiej bitwie pod Zieleńcami, w której cztery dni wcześniej polskie wojska pokonały Rosjan.
Nagroda za męstwo
Na początku order miał formę owalnych złotych i srebrnych medali. Król przekazał 20 złotych odznaczeń dla oficerów, zaś 40 srebrnych dla podoficerów i szeregowych żołnierzy. Odznaczenie szybko przybrało kształt znanych obecnie krzyży podzielonych na pięć klas: Krzyż Wielki, Komandorski, Kawalerski, Złoty i Srebrny.
– Były pokryte czarną emalią z napisem VIRTUTI MILITARI. Na jego środku widniał Biały Orzeł, a na odwrotnej stronie znajdował się wizerunek Pogoni Litewskiej – mówiła historyk Izabela Prokopczuk-Runowska z Muzeum Wojska Polskiego w audycji Justyny Majchrzak z cyklu "Klucz Kulturowy".
Jean Pierre Norblin de la Gourdaine, szkic kompozycyjny epizodu z bitwy pod Zieleńcami, 1792. Fot. Muzeum Narodowe w Warszawie
Kawalerowie orderu nie cieszyli się długo wyróżnieniem. Po klęsce w wojnie w obronie Konstytucji 3 Maja oraz przystąpieniu króla do Targowicy, publiczne noszenie orderów Virtuti Militari zostało zabronione.
Zawiłe losy orderu
Order Virtuti Militari powrócił w epoce napoleońskiej. Wraz z powstaniem Księstwa Warszawskiego w 1807 roku zostały przywrócone polskie odznaczenia i ordery. Order Virtuti Militari był szczególnie potrzebny polskiemu wojsku, które walczyło w całej Europie u boku Napoleona Bonapartego. W tym czasie krzyż orderu został po raz pierwszy przyznany kobiecie.
– Była to Joanna Żubrowa, która razem z mężem walczyła w 1809 roku pod Zamościem i wsławiła się odwagą. Postanowiono ją nagrodzić, chociaż to nie było z początku oczywiste – mówiła Izabela Prokopczuk-Runowska w audycji Polskiego Radia z 2019 roku. – Sam książę Józef Poniatowski powiedział, że jako kobiecie bardziej jej przynależy nagroda pieniężna. Żubrowa bardzo się oburzyła i stwierdziła, że nie jest najemnikiem tylko Polką i żąda odznaczenia krzyżem.
14:11 czwórka klucz kulturowy 12.01.2019.mp3 Historyk Izabela Prokopczuk-Runowska z Muzeum Wojska Polskiego opowiada o dziejach orderu Virtuti Militari w audycji Justyny Majchrzak z cyklu "Klucz Kulturowy". (PR, 12.01.2019)
Odznaczenie przetrwało w okresie Królestwa Polskiego. Jego nadawaniem zajmowała się Komisja Rządowa Wojny, która weryfikowała nadania z lat 1812-1813. Nowe odznaczenia rozpoczęto przyznawać dopiero po wybuchu Powstania Listopadowego wraz z rozpoczęciem regularnej wojny pomiędzy Królestwem Polskim a Rosją.
Po klęsce powstania wszystkie odznaczenie nadane za zasługi w walce z Rosjanami zostały unieważnione. Zaborca postanowił pohańbić polskie odznaczenie i nadał je wszystkim uczestnikom wojny z Polakami. Polskie ordery i odznaczenia przestały istnieć aż do odzyskania niepodległości.
Odnowiony order
Order Wojenny Virtuti Militari był pierwszym odnowionym odznaczeniem po odzyskaniu niepodległości. Trudna sytuacja państwa otoczonego przez wrogów skłaniała do przywrócenia w pierwszej kolejności wojennego odznaczenia. To wtedy rozpoczęto tradycję nadawania Virtuti Militari miastom.
– Trzy miasta otrzymały krzyż Virtuti Militari. Pierwszym był Lwów, który został udekorowany przez marszałka Piłsudskiego Krzyżem Srebrnym. Piłsudski odznaczył też miasto Verdun, natomiast w 1939 roku została odznaczona Warszawa – powiedziała Izabela Prokopczuk-Runowska.
Po II wojnie światowej order Virtuti Militari został zawłaszczony przez PRL. Jednocześnie dopuszczone zostało nadawanie go nie tylko za męstwo na polu bitwy, ale także za inne zasługi – przede wszystkim polityczne.
Skandal wywołało odznaczenie Leonida Breżniewa orderem Virtuti Militari w 1974 roku. W proteście 12 emerytowanych generałów z okresu II Rzeczpospolitej złożyło 3 maja 1976 roku własne odznaczenia jako wotum na Jasnej Górze.
Przedwojenne insygnia orderu Virtuti Militari były przechowywane przez emigracyjny rząd w Londynie i powróciły do Polski w 1990 roku. Obecnie nie są nadawane, ponieważ polski system odznaczeniowy przewiduje możliwość nagradzania żołnierzy orderem Virtuti Militari jedynie w czasie wojny.
sa
