Radiowi pionierzy
Radiowy teatr wyobraźni jest rówieśnikiem Polskiego Radia. Powstała w 1925 roku polska radiofonia publiczna wpisuje się w historię tych narodowych radiofonii, w których od początku zwracano uwagę na fakt, że radio może służyć nie tylko przekazowi informacji, ale również pewnych form artystycznych.
I oto 29 listopada 1925 roku, czyli już w kilka miesięcy po pierwszych próbach nadawczych, przygotowano na antenę radiową obszerne fragmenty Warszawianki Stanisława Wyspiańskiego w opracowaniu i reżyserii Mikołaja Alojzego Kaszyna (1895-1977), pierwszego etatowego kierownika działu programowego. Prapremierę tego radiowego spektaklu (jeszcze pod szyldem Polskiego Towarzystwa Radiotechnicznego) uznaje się za początek radia artystycznego w Polsce. W rok później – już przed mikrofonami Polskiego Radia – pojawiły się kolejne słuchowiska, głównie montaże i adaptacje literatury polskiej. Z czasem powstawały słuchowiska oryginalne, pisane specjalnie z myślą o realizacji radiowej. Pierwszym takim słuchowiskiem był Pogrzeb Kiejstuta Witolda Hulewicza, zrealizowany w rozgłośni Polskiego Radia w Wilnie, w maju 1928 roku. Właśnie z rozgłośni wileńskiej wyszło wielu wybitnych twórców radiowych, których niezłomna postawa, charakter i osobowość, a przede wszystkim perfekcyjne opanowanie warsztatu, ukształtowały profil radiowej sceny i znacząco wpłynęły na kształt radia artystycznego również po wojnie. Wśród nich byli: Antoni Bohdziewicz, Tadeusz Byrski, Zbigniew Kopalko, Tadeusz Łopalewski, a nade wszystko pierwszy artysta radiowej sceny, pisarz, tłumacz i wydawca Witold Hulewicz (w tym roku przypada 120. rocznica jego urodzin). To Hulewicz rozpropagował, użyte po raz pierwszy w 1933 roku w artykule Zdzisława Marynowskiego (kierownika literackiego Polskiego Radia) określenie teatr wyobraźni. Mniej więcej w tym samym czasie pojawił się także – powszechny dzisiaj – termin słuchowisko. Według niektórych badaczy w okresie międzywojennym Polskie Radio nadało blisko 2500 słuchowisk. Nowy rodzaj teatru przyciągał najwybitniejszych twórców scenicznych, takich jak: Leon Schiller czy Juliusz Osterwa, oraz pisarzy, m.in.: Jerzego Szaniawskiego, Jarosława Iwaszkiewicza, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Każdy spektakl teatru radiowego miał charakter premiery, ponieważ audycji nie nagrywano jeszcze na taśmę. Pierwsze próby rejestracji podjęto dopiero pod koniec lat 30. Wiele utworów zdobyło znaczną popularność, a niektóre były realizowane i nadawane również przez rozgłośnie zagraniczne. Z bogatego przedwojennego dorobku do naszych czasów ocalały nieliczne teksty i fragmenty nagrań.
Złoty okres teatru radiowego
Powojenną praktykę radiowego teatru, pełniącego głównie funkcję edukacyjną i rozrywkową, zdominowała twórczość znakomitego ucznia Hulewicza – Zbigniewa Kopalki, nazwanego poetą anteny. W pierwszych powojennych latach wiernie sekundowali mu: Bronisław Dardziński, Tadeusz Byrski, Michał Melina, Janusz Warnecki, a nieco później kolejna generacja znakomitych pasjonatów sztuki radiowej: Wojciech Maciejewski, Juliusz Owidzki, Edward Płaczek, Wiesław Opałek, Zdzisław Nardelli, Zofia Rakowiecka, Jan Zelnik, Sławomir Pietrzykowski, Helmut Kajzar, Stanisława Grotowska, Zdzisław Dąbrowski, Henryk Rozen. Początkowo Teatr Polskiego Radia (taka nazwa przyjęła się po 1946 roku) realizował adaptacje literatury polskiej, montaże poezji oraz transmisje spektakli z teatrów. Z czasem jednak powrócił do oryginalnych słuchowisk i rozwinął zupełnie nowe formy artystyczne m.in. słuchowiska reportażowe, dokumentalne, sensacyjne. Wzbogacił technikę przekazu ze studia z użyciem magnetofonu pozwalającego na montaż i nowe efekty dźwiękowe. W okresie socrealizmu Teatr Polskiego Radia, podobnie jak samo radio, bywał miejscem propagandy, ale stał się również schronieniem dla twórców niezbyt dobrze widzianych przez władzę ludową. Prawdziwa odnowa i rozwój radiowej twórczości artystycznej nastąpiły po roku 1956. Teatrem radiowym kierował wówczas mistrz radiowego mikrofonu, znakomity aktor i reżyser – Janusz Warnecki. To wówczas nastąpił największy rozkwit Teatru Polskiego Radia. W latach 60. i 70. na potrzeby programowe przygotowywano blisko 600 słuchowisk rocznie, a reżyserii radiowej podejmowali się gościnnie tacy twórcy, jak: Ludwik Renè, Jan Świderski, Gustaw Holoubek, Andrzej Łapicki, Krystyna Sznerr czy Aleksander Bardini.
Równolegle działał – w nawiązaniu do bogatych tradycji przedwojennych – radiowy teatr dla dzieci, wymyślony i prowadzony przez Wandę Tatarkiewicz-Małkowską, którym przez pewien czas kierował także… Tadeusz Łomnicki. Nie bez znaczenia dla teatru radiowego była ponadto działalność tzw. laboratorium dźwięku, czyli Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia, założonego w 1957 roku przez Józefa Patkowskiego, znakomitego muzykologa i akustyka (wcześniej kierownika muzycznego Teatru PR). Działali tu tacy kompozytorzy i twórcy muzyki elektronicznej jak m.in.: Krzysztof Penderecki, Witold Lutosławski, Kazimierz Serocki, Ryszard Szeremeta, Eugeniusz Rudnik czy Luigi Nono i Karlheinz Stockhausen. W tym okresie został nagrany w zasadzie cały kanon literatury narodowej i powszechnej. Dramaty pisane specjalnie dla teatru radiowego zyskały wiele nagród w międzynarodowych konkursach i festiwalach, np. utwory Jerzego Janickiego, Andrzeja Mularczyka, Jerzego Krzysztonia, Stanisława Grochowiaka, Ireneusza Iredyńskiego, Jarosława Abramowa, Henryka Bardijewskiego, Janusza Krasińskiego. Nagrywane w teatrze radiowym słuchowiska prezentowano często w cyklach tematycznych, m.in.: Teatr Polskiego Radia, Studio Klasyczne, Studio Współczesne, Niedzielny Teatr Popołudniowy, Klub 60-ciu, Scena Narodowa, Teatr Staropolski, Pół Wieku Teatru Polskiego Radia, Teatr Klasyki dla Młodzieży, Radio Dzieciom. Teatr radiowy stworzył ponadto cieszące się ogromną popularnością cykliczne audycje: Teatr Eterek Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego (1948-1958), Teatr Poezji (od 1955 r.), Teatrzyk Zielone Oko (od 1967 r. do lat 90.), Radiowy Teatr Kameleon, Teatr Sensacji, a także powieści radiowe w odcinkach m.in. Matysiakowie (od 1956 r.) i W Jezioranach (od 1960 r.), które stanowią fenomen na tle radiofonii światowych i są emitowane do dziś.
Po roku 1989 z Teatrem Polskiego Radia na stałe związała się grupa absolwentów Wydziału Radia i Telewizji UŚ w Katowicach, m.in. Janusz Kukuła (obecny dyrektor i reżyser główny Teatru PR), Jan Warenycia, Waldemar Modestowicz, Henryk Rozen, Sławomir Olejniczak, Marek Kulesza, Dobrosława Bałazy. Polskie słuchowiska zdobywają prestiżowe nagrody na międzynarodowych festiwalach sztuki radiowej i telewizyjnej Prix Italia, Prix Europa, Prix Futura, Prix Marulić, Prix Ex Aequo, Ostankino Prize.
Splendory
Od wielu lat Teatr Polskiego Radia organizuje coroczne konkursy i festiwale sztuki radiowej, na których prezentuje publicznie najlepsze słuchowiska minionego roku wyemitowane na antenie ogólnopolskiej i w rozgłośniach regionalnych. Największym prestiżem wśród polskiej publiczności cieszy się Festiwal Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry” organizowany co roku w Sopocie. W 2015 roku festiwal ten odbędzie się już po raz piętnasty. Innym ważnym corocznym wydarzeniem jest przyznawanie najważniejszych nagród wybitnym aktorom i twórcom radiowej sceny. Od 1988 roku w każdy pierwszy poniedziałek grudnia Teatr Polskiego Radia, goszcząc u siebie znakomitych aktorów, reżyserów, dramaturgów i kompozytorów, wręcza radiowe Splendory. Nagrody Wielkiego Splendora przyznawane są aktorom za wybitne kreacje w słuchowiskach oraz twórczy wkład na rzecz rozwoju i umacniania rangi radia artystycznego w Polsce. Wyróżnienie to otrzymało dotąd blisko 50 artystów - aktorów, reżyserów, dramaturgów, kompozytorów, m.in. Bronisław Pawlik, Zofia Rysiówna, Irena Kwiatkowska, Gustaw Holoubek, Krzysztof Kowalewski, Joanna Jędryka, Zbigniew Kopalko, Edward Pałłasz, Juliusz Owidzki, Anna Seniuk, Andrzej Mularczyk, Zofia Posmysz, Teresa Budzisz-Krzyżanowska, Wiktor Zborowski. Gala wręczenia radiowych Splendorów jest co roku okazją, aby spotkać i usłyszeć dotychczasowych laureatów.
Obecny zespół Teatru Polskiego Radia tworzą:
Janusz Kukuła - główny reżyser, dyrektor Teatru Polskiego Radia
Krzysztof Sielicki - kierownik literacki
Dobrosława Bałazy - reżyser radiowy
Waldemar Modestowicz - reżyser radiowy
Jan Warenycia - reżyser radiowy
Andrzej Brzoska - reżyser dźwięku
Tomasz Perkowski - reżyser dźwięku
Paweł Szaliński - reżyser dźwięku
Maciej Kubera - reżyser dźwięku
Beata Jankowska - organizator nagrań
Romulad Cieślak - organizator nagrań
Jolanta Wyszyńska - redaktor działu produkcji i dokumentacji
Janusz Adam Dziewiątkowski - redaktor działu produkcji i dokumentacji
Małgorzata Nowicka - sekretariat
Renata Kępka - koordynator prac produkcyjnych
Jarosław Grzywacz - archiwista
Stale współpracują z Teatrem PR: Renata Baszun, Marian Szałkowski, Tomasz Obertyn - ilustratorzy muzyczni, Piotr Moss, Piotr Tabakiernik - kompozytor, Maria Olszewska, Ewa Szałkowska - reżyserzy dźwięku, Anna Wieczur-Bluszcz, Katarzyna Michałkiewicz, Dariusz Błaszczyk, Igor Gorzkowski, Mariusz Malec, Tomasz Man, Henryk Rozen, Ingmar Villqist, dramaturdzy - Teresa Lubkiewicz-Urbanowicz, Katarzyna Ciesielska-Ławrynowicz, Marek Ławrynowicz, Magdalena Wleklik, Adam Bauman, Ireneusz Wróbel, Janusz Adam Dziewiątkowski, Tomasz Maciej Trojanowski, Tomasz Man, Rafał Wojasiński, Marcin Pałasz, Grzegorz Kasdepke.
