Czy najstarsze drzewa w Polsce i na świecie mają igiełki? Jakie lecznicze właściwości wykazują drzewa iglaste? Kiedy choinka stała się symbolem świąt Bożego Narodzenia i dlaczego ta naturalna jest bardziej ekologiczna? Odpowiadamy na wszelkie „iglaste” pytania.
1. Dlaczego drzewa iglaste nie zrzucają liści-szpilek na zimę? Czy całe życie noszą te same igły?
Przypomnijmy najpierw, że głównym powodem utraty liści przez drzewa jest niedostatek wody w glebie podczas zimy. Ta operacja ma ograniczyć utratę cennej wody przez parowanie. Wąskie, twarde igły w przeciwieństwie do dużych i delikatnych liści nadają się znakomicie na mrozy, ponieważ parowanie za ich pośrednictwem jest zdecydowanie mniejsze. Z naszych iglastych jedynie modrzew pozbywa się igieł na zimę, a to dlatego, że ma je bardzo mięciutkie i delikatne. Pozostałe drzewa iglaste wymieniają jednak co pewien czas swoje kłujące ubranko, chociaż nie ma to bezpośredniego związku z porami roku. Na przestrzeni od 3 do 11 lat zastępują one stare igły młodymi. Sosna wymienia garnitur liści co 3-5 lat, cis co 6-8 lat, świerk co 5-7 lat, a jodła co 8-11 lat.
2. Czy drzewa iglaste są bliżej spokrewnione z brzozami czy z miłorzębami?
Drzewa iglaste są zaliczane do Nagonasiennych, w której to grupie znajdziemy też miłorząb dwuklapowy, sagowce i gniotowe o spłaszczonych, opadających na zimę liściach. Ze względu na podobny sposób rozmnażania i budowę tkanek te egzotyczne rośliny są zdecydowanie bliżej spokrewnione z naszymi choinkami niż nasze drzewa liściaste takie jak brzozy, dęby czy klony, zaliczane do bardziej zaawansowanych ewolucyjnie Okrytonasiennych.
3. Czy szyszki to rodzaj owoców?
Nie! Nagonasienne, w przeciwieństwie do Okrytonasiennych, nie wytwarzają owoców, a ich zalążki leżą odsłonięte na łuskach nasiennych szyszek. Zatem ani dorodne szyszki sosnowe, ani czerwone, mięsiste osnówki cisa nie są owocami, chociaż nieco przypominają je z wyglądu.
Szyszka to skupienie sporofili czyli liści zarodnionośnych. Ponieważ drzewa iglaste są rozdzielnopłciowe, istnieją szyszki męskie (szyszki proste w postaci skupisk mikrosporofili) oraz żeńskie (szyszki złożone – w tym przypadku na osi są osadzone łuski nasienne z zalążkami i twarde łuski wspierające).
4. Kiedy pojawiły się drzewa szpilkowe?
Nagonasienne pojawiły się w dewonie. Szpilkowe były w triasie, jurze i wczesnej kredzie głównym składnikiem flory, tworząc gęste lasy w górach i na wyżynach. Pod koniec kredy ustąpiły pola Okrytonasiennym.
5. Jakie jest najstarsze drzewo iglaste w Polsce i na świecie?
Najstarsze drzewo w Polsce to właśnie drzewo iglaste. Ten zielony matuzalem to cis pospolity, rosnący w Henrykowie Lubańskim w województwie dolnośląskim. Liczy sobie ok. 1260 lat. Jeden z trzech pni, na które się rozgałęział, odłamał się na początku naszego stulecia. Pozostały fragment ma obwód ponad 5 metrów. Warto tutaj wspomnieć, że cisy są najdłużej chronionymi w Polsce drzewami. W 1423 r. w „Statucie Wareckim” sam Władysław Jagiełło wydał zarządzenie zabraniające wycinania cisów w lasach. Brzmiało ono tak: „Jeśliby kto, wszedłszy w las, drzewa które znajdują się być wielkiej ceny, jak cis, albo im podobne, podrąbał, tedy może być przez pana albo dziedzica pojman, a na rękojemstwo tym, którzy oń prosić będą, ma być dan.”
Dla porównania, najstarszy żyjący na świecie cis to słynny szkocki Fortingall Yew, który liczy sobie co najmniej 3 tys. lat. Natomiast najstarsze drzewo świata w ogóle też jest iglaste. To odkryty w 2008 r. w górach północnej Szwecji świerk pospolity, który osiągnął imponujący wiek 9,5 tys. lat (sic!), jest zatem okazem z pierwszych lasów, które wyrosły po epoce lodowcowej. Było to możliwe dzięki niezwykłej zdolności regeneracji tego gatunku. Część nadziemna tego wiekowego drzewa była kilkakrotnie niszczona, lecz ciągle żywe korzenie zachowywały zdolność wydawania nowych odrostów. Dzisiaj ten srodze doświadczony przez siły natury świerk mierzy zaledwie 4 metry.
6. Czy zachowały się jakieś drzewa iglaste będące żywymi skamielinami?
Botanikom udało się dokonać dwóch spektakularnych odkryć drzew iglastych, co do których byli przekonani, że zniknęły z powierzchni Ziemi przed milionami lat. Jedno z nich to wollemia szlachetna, gatunek znany wcześniej jedynie ze skamielin liczących ok. 120 mln lat. Wollemia została odkryta w sierpniu 1994 r. w Australii, w niedostępnych wąwozach Wollemi National Park, przez alpinistę Davida Noble. Znajduje się tam skupisko 76 takich drzew. Rząd Australii podjął decyzje o utajnieniu ich dokładnej lokalizacji. Nawet naukowcy są tam dowożeni helikopterem z zawiązanymi oczami. Wollemie udało się na szczęście namnożyć z zebranych nasion i sadzonek w Australii i Wielkiej Brytanii. Od 2006 r. są one dostępne w sprzedaży.
Drugi „kopalny” gatunek drzewa iglastego to metasekwoja chińska, która królowała w epoce dinozaurów na całej półkuli północnej. Znalazł ją pewien leśnik na pograniczu chińskich prowincji Hupeh i Szeczuan w 1941 r. Kilka lat później profesorowie Hu i Cheng rozesłali jej nasiona do ogrodów botanicznych całego świata, w tym do Warszawy. Okaz wyhodowany z tej pierwszej partii nasion wciąż ma się dobrze. Ten gatunek zrzuca igiełki na zimę, podobnie jak modrzew. Metasekwoje są dzisiaj dość rozpowszechnionymi w strefie klimatu umiarkowanego roślinami ozdobnymi, jednak ich naturalne stanowisko występowania ogranicza się jedynie do niewielkiego obszaru w Chinach (ok. 5 tys. okazów).
7. Która choinka jest najwyższa w Polsce i na świecie?
Jej wysokość sekwoja wiecznie zielona o nazwie Hyperion z kalifornijskiego parku narodowego Redwood mierzy 115,2 m i jest najwyższym znanym drzewem świata. Ta gigantyczna choinka została odkryta w 2006 r. Natomiast najwyższe drzewo szpilkowe Polski to 270-letnia, wysoka na 51metrów jodła pospolita, która rośnie na zboczu góry Święty Krzyż na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego.
8. Kiedy narodziła się tradycja bożonarodzeniowych choinek?
Pierwowzorem dzisiejszej choinki były w tradycji ludowej gałązki świerkowe lub jodłowe, którymi niegdyś dekorowano izby. Ich intensywna zieleń miała symbolizować zwycięstwo życia, zapowiedź odnowy i obfitych plonów. Bardziej rozbudowana dekoracją była tzw. podłaźniczka (inaczej: sad, rajskie lub boże drzewko), zamocowana u powały paradnej izby w Wigilię. Mógł to być np. wierzchołek jodły, sosny lub świerka albo mała choinka, wieszane czubkiem do dołu, zdobione jabłkami, orzechami, drobiazgami z kolorowego papieru i słomy oraz umieszczonymi niżej, na środku „światami” z barwionych opłatków. Podłaźniczka królowała u nas mniej więcej do lat 20. XX w., najdłużej w Polsce południowej.
Pierwsze wzmianki o choince pochodzą z XV-wiecznej Alzacji. Zwyczaj ten przyjął się najpierw w całych Niemczech. Do Polski dotarł przez zabór pruski na przełomie XVIII i XIX w. W pierwszej połowie XIX wieku choinka gościła jednak głównie w domach mieszczan pochodzenia niemieckiego (przeważnie ewangelików), potem stopniowo przyjęła się wśród polskiego mieszczaństwa i inteligencji oraz nieco później – także chłopstwa.
9. Jaką choinkę wybrać na święta – naturalną czy sztuczną? Który wariant jest bardziej ekologiczny?
Naturalna choinka jest zdecydowanie bardziej ekologiczna niż sztuczna. Produkcja sztucznych drzewek z plastiku jest uciążliwa dla środowiska, po wyrzuceniu rozkładają się one nawet przez 400 lat, a przy spalaniu wydzielają szkodliwe substancje. Do naturalnych choinek zachęcają sami leśnicy. Dostępne w sprzedaży przed świętami choinki (w Polsce jest to około 6 mln rocznie) pochodzą ze specjalnych plantacji (gł. jodła kaukaska) oraz przecinek leśnych młodników. Sławomir Fiedukowicz z Nadleśnictwa Celestynów radzi, aby przy zakupie sprawdzić dokumenty pochodzenia konkretnego egzemplarza.
Naturalne choinki sprawia sobie na święta zaledwie co czwarta rodzina w Polsce. Dlatego zróbmy w tym roku coś dobrego dla środowiska i dla siebie, zaopatrując się w żywą, pachnącą choinkę, najlepiej nie ciętą, ale w donicy, którą będzie można później przesadzić do ogrodu i dłużej się nią cieszyć. Przypominamy, że takie żywe drzewko należy często podlewać i zapewnić mu możliwie dużą ilość światła, a czas jego pobytu w intensywnie ogrzewanych pokojach nie powinien przekroczyć 2 tygodni. Najlepiej kupić choinkę na ok. 10 dni przed świętami i przez kilka dni aklimatyzować ją w chłodniejszym pomieszczeniu (garaż, piwnica). Tam też należy umieścić drzewko po świętach, ponieważ dopiero wczesną wiosną będzie można je zasadzić w ogrodzie.
10. Czy drzewa iglaste posiadają lecznicze właściwości?
Jak najbardziej tak, ponieważ wydzielają dobroczynne olejki eteryczne oraz fitoncydy – naturalne substancje bakteriobójcze. Wiele polskich sanatoriów oferuje leczenie „w specyficznym zdrowotnym mikroklimacie, który zapewniają lasy sosnowe”. Wśród drzew iglastych najbardziej cenione za swoje dobroczynne właściwości są właśnie sosna zwyczajna oraz świerk pospolity. Pączki sosny wchodzą w skład syropu sosnowego, stosowanego w stanach zapalnych dróg oddechowych z kaszlem i uczuciem duszności, natomiast olejek sosnowy jest znakomity do inhalacji w przypadku nieżytów gardła, krtani, nosa i oskrzeli. Świerkowy olejek eteryczny działa wykrztuśnie i dezynfekująco na skórę, żywica świerkowa służy do produkcji plastrów rozgrzewających i maści, a drewno używane jest do otrzymywania leczniczego węgla drzewnego. Natomiast antyseptyczny olejek jodłowy stosuje się do kąpieli w leczeniu przeziębień i do pielęgnacji stóp.
Warto też wspomnieć, że trujący alkaloid taksynę, otrzymywaną z cisa pospolitego wykorzystuje się w leczeniu nowotworów.
11. Czy drzewa iglaste wykorzystuje się w japońskiej sztuce bonsai?
W japońskiej sztuce kształtowania drzew wykorzystuje się wiele gatunków iglastych. Do tworzenia miniaturowych zielonych arcydzieł szczególnie nadają się: jałowiec chiński (bardzo lubiany przez bonsaistów, znakomity dla początkujących), modrzew, świerk sachaliński, sosny - pospolita, drobnokwiatowa, pinia i Thunberga. Tradycyjnej sztuki bonsai można się uczyć również w Polsce na specjalnych warsztatach.
Agnieszka Labisko
