Wyobraźmy sobie rok 1959, festiwal w Cannes i projekcję filmu „Przygoda”, pewnego bliżej nie znanego Włocha, która zostaje przez wzburzoną publiczność „nagrodzona” gwizdami i głosami dezaprobaty. Widzowie wyruszają bowiem, na filmowe poszukiwania zagubionej podczas wakacji nad morzem Śródziemnym Anny. Jej chłopak i przyjaciółka starają się ją odnaleźć, lecz z biegiem czasu zamiast do niej, zbliżają się do siebie. Co się stało jednak z Anną!? Tego się nie dowiemy, tak jak nie dowiedzieli się tego zebrani w kinie w Cannes. Wątek filmu, który wydawał się przewodnim, został bowiem zepchnięty na margines i zapomniany, a zastąpiły go rozważania nad naturą człowieka. Wyobraźmy sobie jeszcze, że mimo tak ostrej krytyki, obraz ten otrzymuje Nagrodę Specjalną Jury w Cannes oraz nominację do nagrody Brytyjskiej Akademii Filmowej, co otwiera na oścież drzwi do sławy jego twórcy. A jest nim nie kto inny tylko Michelangelo Antonioni, który już do końca swych dni chodzić będzie w glorii wielkiego innowatora światowego kina. Docenienie i zrozumienie zasad rządzących jego twórczością, tak wtedy jak i dziś, nie może mieć miejsca bez udziału naszej wyobraźni.
Wspomnienie o Michelangelo Antonionim - audycja Jerzego Sosnowskiego, Klub Trójki, Program Trzeci PR, 2.08.07. (21,54 MB)
A zaczęło się od Przygody
„Przygoda” zapoczątkowała serię wielkich filmów Antonioniego, ale rozpoznawalne elementy jego stylu można zauważyć już w powstałym w 1957 roku „Krzyku”, w którym 45. letni wtedy reżyser zrezygnował z klasycznie prowadzonej narracji na rzecz rozbicia akcji. Pozwoliło mu to zwrócić uwagę widza na świat wewnętrznych emocji bohaterki, kobiety porzuconej przez
Przygoda
[----- Podzial strony -----]
Długie początki
NocZanim doszło jednak do tego, że jego nazwisko zaczęto wymieniać w jednym ciągu najwybitniejszych reżyserów, urodzony 29 września 1912 roku w Ferrerze, Antonioni studiował ekonomię, architekturę, uczył się malarstwa i zarabiał pisząc do silnie związanego z kręgiem neorealistów „Cinema”, w tym czasie jednego z najważniejszych pism filmowych. Po studiach reżyserskich w Rzymie zabrał się za realizacje filmów dokumentalnych i pisanie. Na początku analizował z kamerą w ręku m.in codzienne życie mieszkańców prowincji, a następnie sprzątaczy Rzymu i pracowników fabryki włókienniczej. Jego debiut fabularny miał miejsce w 1950 roku przy okazji produkcji "Kroniki pewnej miłości”, a następne obrazy nie przyniosły mu ani sławy, ani uznania. Na nie musiał poczekać do przełomowego „Krzyku” i późniejszej „Przygody”.
Trylogia alienacji
To właśnie po niej przyszedł czas arcydzieł Antonioniego: „Nocy” (1960), historii zanikania uczuć pomiędzy pewnym małżeństwem, obrazu wyróżnionego przez Syndykat Włoskich Dziennikarzy Filmowych i „Zaćmienia” (1962), opowieści o młodej tłumaczce, która zrywa związek z kochającym ją mężczyzną, nagrodzonego w Cannes. Te trzy filmy tworzą tzw. trylogię alienacji, łączącą temat braku możliwości nawiązania głębszych uczuć między ludźmi. Wynikające z tego
Zaćmienieosamotnienie i niezrozumieniem drugiego człowieka staje się dla jego bohaterów źródłem bólu, cierpienia i bezsensu istnienia. Filmy wypełnione są długimi ujęciami kamery, niespieszną fabułą i analizą uczuć bohaterów bardziej poprzez obrazy, niż rozmowy. Autor starał się przy tym pokazać, jak trudnym i jak praktycznie niemożliwym staje się dotarcie do prawdy i do zrozumienia ludzkich zachowań. Poczucie małości, wobec wielkiego i obcego świata, tak charakterystyczne dla najważniejszych jego dzieł zostaje przez niego przedstawione w charakterystycznych oddaleniach kamery.
Do historii kina przeszło wiele scen z jego filmów, które stały się zarówno symbolami jego twórczości, jak i doskonałym materiałem dla krytyków, którzy mogli dzięki temu rozpisywać się na temat wizji świata i człowieka w twórczości Antonioniego. Warto w tym momencie przypomnieć jedno z ujęć „Zaćmienia”, w którym przez siedem minut oglądamy ulicę i przypadkowych przechodni, w oczekiwaniu na parę kochanków, którzy wybrali ją jako miejsce swojego spotkania. Dlaczego jednak na nie dotarli na miejsce? Co się stało z nimi po drodze? Odpowiedzi brak…
[----- Podzial strony -----]
Muza Michelangelo
Czerwona PustyniaNie było by jednak filmów Antonioniego z tego okresu, bez spoiwa jakim była dla nich Monica Vitti, aktorka wypatrzona przez niego w mediolańskim Teatro Nuovo, w którym w tym czasie pracował jako kierownik, a która w ciągu kilku lat z nikomu nie znanej aktorki, stała się jedną z największych gwiazd włoskiego kina. Jej wspaniały, oryginalny sposób wyrażania emocji, pozbawiony teatralnych ruchów, spazmów, płaczu i rzucania się na boki, stał się integralną częścią tych obrazów i osiągnął swoje apogeum w pierwszym kolorowym filmie Antonioniego – „Czerwonej pustyni” z 1964 r. W obrazie tym reżyser ukazał samotną, przeżywającą kryzys emocjonalny kobietę, otoczoną przez obcy, nieludzki, zindustrializowany świat maszyn, fabryk i stoczni. W tym świecie, w świecie Antonioniego nie ma miejsca na miłość, nie ma ciepła, jest chłód, surowość relacji, obojętność schowana za konwenansami i kłamstwem. W całej twórczości Włocha to właśnie postaci kobiece stają się głównymi wyrazicielkami pustki ludzkich uczuć w zindustrializowanym świecie.
Powiększenie nic nie daje…
PowiększenieW 1966 roku powstało ostatnie wielkie dzieło Antonioniego i chyba najbardziej rozpoznawalny jego film – „Powiększenie”, będące luźną adaptacją opowiadania Julia Cortazara. Jest to historia o wziętym angielskim fotografie mody, który powiększając przypadkowo zrobione zdjęcie w parku, ku swojemu zdziwieniu odkrywa, że zawiera ono nietypowy element - ludzkie zwłoki. Mimo, że mężczyzna chce odkryć prawdę, to jednak nie będzie mu dane ją poznać. Ani bowiem poznanie prawdy o świecie, ani zrozumienie ludzkiej psychiki nie są według Antonioniego, wielkiego pesymisty i sceptyka, możliwe do osiągnięcia. Powiększane w nieskończoność zdjęcie staje się w końcu tylko rozmazaną plamą i nie wiemy czy to my wraz z bohaterem ulegliśmy „fatamorganie”, czy może to tylko niedostateczna jakość techniki uniemożliwia nam rozwikłanie zagadki. Warto w tym miejscu przytoczyć słowa reżysera, który powiedział: "Nigdy nie ufam temu, co widzę, temu, co pokazuje mi obraz, ponieważ wyobrażam sobie, co jest poza nim. I to, co znajduje się poza obrazem nie może być poznane.”
[----- Podzial strony -----]
Pożegnanie
ErosZrealizowany w Londynie film stał się dla niego przystankiem do niezbyt udanej podróży do Stanów Zjednoczonych. Ani „Zabrskie Point” z 1970, ani zrealizowany pięć lat później „Zawód: Reporter” z Jackiem Nicholsonem w roli głównej, w którym reżyser ponownie zwrócił się ku egzystencjalnym problemom, nie odniosły zbytniego sukcesu medialnego. Specyficzna wizja świata reżysera nie zmieniła się także po tym jak w 1985 roku dostał on wylewu krwi do mózgu i stał się częściowo sparaliżowany. Nie stanęło mu to jednak na przeszkodzie by z pomocą żony, Eriki wyreżyserować kilka dokumentów i filmów krótkometrażowych. Dziesięć lat później wraz z Wimem Wendersem, przypomniał się światu obrazem „Po tamtej stronie chmur”, złożonym z czterech opowieści i zrealizowanym według własnej książki, w którym wystąpiła śmietanka światowego kina: John Malkovich, Marcello Mastroianni, Sophie Marceau czy Jean Reno. Także w następnych latach powstawały jego kolejne działa, które nie doczekały się jednak większego zainteresowania. Mimo tego Antonioni nie stawał w miejscu: „Dla mnie robić filmy to znaczy żyć”, ta dewiza nie pozwalała mu na odpoczynek. Za jego pożegnanie można uznać zrealizowany w 2003 roku z Wong Kar-wai’ em i Stevenem Soderberghiem – „Eros”.
Schorowany lecz wciąż pełen energii Michelangelo Antonioni mógł się cieszyć uznaniem krytyki i wiernymi widzami. Został nagrodzony honorowym Felixem (1993), Oscarem (1995) oraz wyróżnieniem Narodowego Stowarzyszenia Krytyków Amerykańskich za 50-lecie pracy twórczej (2001). Jego śmierć 30 lipca 2007 zamknęła ważny etap włoskiego i światowego kina.
Petar Petrović
