Działalność filmowa Aleksandra Sokurowa wywołuje w Rosji wiele sporów, jednak jego imię dla wszystkich już stało się symbolem odpowiedzialności twórcy za swój dar. Reżyser przez wiele lat swojej pracy, stworzył swój własny, autorski styl. Styl, który sprawia, że filmy Sokurowa są hermetyczne i trudne w odbiorze, z drugiej jednak strony są dużym i niezwykle ciekawym wyzwaniem dla widza.
Aleksander Sokurow urodził się w rodzinie weterana II wojny światowej. Z uwagi na to, że jego ojciec był przenoszony z bazy dom bazy, rodzina często się przeprowadzała. Dlatego też młody Aleksander początkowo uczył się w Legnicy, następnie w Warszawie, natomiast maturę zdawał w Turkmenii. Studia rozpoczął na wydziale historycznym Uniwersytetu Gorkiego. W tym czasie zaczął też pracę w telewizji. Najpierw jako pomocnik, a następnie jako asystent reżysera. Dzięki temu już jako 19-latek realizował programy telewizyjne. Po otrzymaniu dyplomu z historii dostał się na wydział filmu dokumentalnego na moskiewskim WGIKu. Jako niezwykle uzdolniony student otrzymywał tam stypendium im. S.Eisensteina. Chociaż Sokurow był niezwykle ceniony przez swoich wykładowców, to władza radziecka tego zachwytu nie podzielała. Oskarżano go o formalizm, a także o antyradziecką wymowę jego studenckich filmów. Sokurow był także w konflikcie z administracją uczelni. Pomógł mu wówczas wykładowca, a później wieloletni przyjaciel – Andriej Tarkowski. To dzięki Tarkowskiemu młody reżyser zrealizował swój pierwszy film – ekranizację utworu Płatonowa Samotny głos człowieka, a następnie rozpoczął pracę w studio Lenfilm, gdzie tworzył swoje pierwsze filmy dokumentalne.
Tarkowski dla Sokurowa zawsze był mistrzem. Ich dzieła filmowe często są porównywane. Aleksander Sokurow jest uważany za artystycznego spadkobiercę Andrieja Tarkowskiego. I rzeczywiście, w ich dorobku filmowym można doszukać się wielu elementów wspólnych: potrafią skupić uwagę widza na kolejnych kadrach i zmusić go do myślenia. Obydwaj stali się już klasykami kina rosyjskiego, nie tylko jako reżyserzy, ale także jako myśliciele i filozofowie.
Sokurow jest reżyserem absolutnie nieprzewidywalnym, jednak mimo to pozostaje wierny swojej stylistyce. Charakterystycznymi znakami jego twórczości są długie ujęcia, wyrafinowane zdjęcia i sposób obróbki materiału, połączenie akcentów dokumentalnych i fabularnych. W jego filmach bardzo często oprócz profesjonalnych aktorów pojawiają się amatorzy. Reżyser dobierając aktorów do swoich filmów nie sugeruje się dyplomami szkół aktorskich ani dotychczasowym dorobkiem. Stara się znaleźć w człowieku coś niezwykłego, co przyciąga jego uwagę.
W filmach fabularnych Sokurow próbuje znaleźć granicę pomiędzy rzeczywistością a zmyśleniem, w dokumentach zaś, starając się odejść od zasady „tu i teraz” staje się dogłębnym analitykiem psychiki ludzkiej. Zabiegiem bardzo charakterystycznym dla twórczości reżysera jest efekt „matowej szyby”. Z jednej strony jest to nieostra, zamglona faktura zdjęć, z drugiej stosunek autora do świata. Autor, będący obserwatorem, ukrywa się za matową szybą, która oddziela go od rzeczywistości. Jest to jeden z zabiegów, który powoduje, że filmy Sokurowa są tak trudne w odbiorze.” Sokurow oferuje obrazy nierozstrzygalne, które często nie poddają się prostej interpretacji, ale jednocześnie hipnotyzują szczególną intensywnością i budują, niezwykle istotny w filmach artysty, efekt nieuchwytnego znaczenia. Reżyser daje widzowi nieostre, zamglone zdjęcia, gdzie postaci wydają się stapiać z tłem. Wszystko to powoduje, że odbiorcy może być trudno wyczuć granicę między rzeczywistością a zmyśleniem, między snem a jawą. W takiej stylistyce powstały filmy: Imperium, Elegia podróży, Matka i syn, Moloch oraz Cielec.
W filmach rosyjskiego reżysera niezwykle ważną rolę pełni muzyka, które są stawiane na równi z obrazem. Uderzenia kropli deszczu o szybę, tykanie zegara, szelest liści, bicie dzwonów stanowią nieodłączną część tego, co dzieje się na ekranie.
Sfera tematów interesujących Sokurowa jest niezmienna od dawna. Przede wszystkim należy do niej człowiek i jego los, a także piętno jaki wywarł los na człowieka. Dla reżysera najważniejsza jest ukryta prawda, dramat osobowości, będący uogólnieniem pokolenia, epoki, cywilizacji. Twórca jest krytykiem współczesnej cywilizacji, krytykuje wszystkie te elementy, które zabijają w ludziach istotę człowieczeństwa.
Wielu odbiorców twórczości Sokurowa próbuje w niej znaleźć awangardowe tendencje, od których jednak reżyser wyraźnie się odcina. "Jestem tylko ogniwem w łańcuszku kultury światowej, i jeśli tak nie jest, to cała moja praca jest nic niewarta. Właściwie staram się w każdym filmie znaleźć związek z tradycją. I dlatego nie nazywajcie mnie awangardzistą.” ( Andre cinema, 01.02.1991 rok). Na pytanie o nowe zjawiska w kinematografii Sokurow odpowiada: „Nie widzę żadnych nowych zjawisk w kinie i nie wierzę w to, że jakieś nowe zjawiska mogą zaistnieć. Artysta może być nowy. Sztuka jest wieczna – ani nowa, ani stara.” (Skrien, Holandia, Nr.III, 1998 rok).
Dla Sokurowa niezwykłe znaczenie ma kultura. To właśnie w niej upatruje szansę ocalenia. Reżyser uważa, że sztuka zajmuje w życiu człowieka najważniejsze miejsce, że to ona może sprawić, że człowiek stanie się lepszy. Dlatego artysta gardzi masową rozrywką i gatunkiem komedii. Uważa, że sztuka nie powinna służyć celom rozrywkowym. Sokurow traktuje kino jako dar, dlatego według niego reżyser musi być odpowiedzialny za ten dar i uprawiać tylko kulturę wysoką.
Do kultury wysokiej można niewątpliwie zaliczyć niezwykły film Sokurowa Rosyjska arka (2002). Jest to jeden z najbardziej oryginalnych i najtrudniejszych filmów reżysera, a jednocześnie jego manifest artystyczny. Niesamowitość filmu polega głównie na tym, że cały półtoragodzinny obraz powstał w jednym ujęciu. Film jest oparty na ciekawym pomyśle. Narrator, którego nie widzimy, a który obdarzony jest głosem Sokurowa oprowadza nas po Pałacu Zimowym. Jesteśmy świadkami scen z trzech stuleci historii rosyjskiej, od Piotra I do Mikołaja II. Film jawi się rozpamiętywaniem utraconej przeszłości, czasów świetności Rosji. Jest to niezwykły obraz, który wywołał wiele kontrowersji i bardzo podzielił widzów Sokurowa.
Filmy Sokurowa, zarówno te dokumentalne jak i fabularne, były objęte cenzurą i nie dopuszczane do dystrybucji. Przełom nastąpił wraz z pierwszymi zmianami w ZSRR w połowie lat osiemdziesiątych. Jego filmy zaczęto wówczas pokazywać na wielu międzynarodowych festiwalach i Sokurow został dostrzeżony przez międzynarodową krytykę. Jego film Elegia (1985) otrzymał nagrodę na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Rotterdamie. W 1987 roku pierwszy film reżysera „ Samotny głos człowieka wyróżniono na festiwalu Locarno, a film Skorbnoje bezczuwstwije został nominowany do Złotego Niedźwiedzia w Berlinie.
Lata osiemdziesiąte to dla Sokurowa okres wytężonej pracy. Kręcił filmy dokumentalne i fabularne, zdarzało się nawet, że po kilka w jednym roku. „Nie ma dla mnie różnicy czy robię film dokumentalny czy fabularny. Jeśli jednak zostałbym pozbawiony możliwości robienia filmów dokumentalnych i musiałbym robić filmy fabularne, to na pewno porzuciłbym pracę reżysera”- od lat niezmienne stanowisko Sokurowa.
Aleksander Sokurow prawdziwe sukcesy zaczął odnosić w latach 90. Zainteresował się wówczas technologiami wideo, które zaczął wykorzystywać w swoich filmach. W tym czasie rozpoczął pracę poza granicami swojego kraju. Pracował między innymi w Japonii, gdzie stworzył cykl dokumentów. Na przełomie wieków otrzymywał kolejne nagrody: nominację do Złotej Palmy w Cannes za najlepszy scenariusz oraz nominację do Felixa za film Moloch, opowiadający historię romansu Hitlera i Ewy Braun. Jego inne biograficzne dzieła Czechow, Cielec również spotkały się z bardzo dobrym przyjęciem. Cielec, obrazujący dzień z życia Lenina uzyskał 7 statuetek NIKE przyznawanych przez Rosyjską Akademię Filmową.
Sokurow często angażuje się również w działalność edukacji filmowej. Wykładał reżyserię na kursach organizowanych przez Lenfilm, a w latach 1998-1999 prowadził program telewizyjny Wyspa Sokurowa, w którym zajmował się problematyką miejsca kinematografii we współczesnej kulturze.
Aleksander Sokurow jest dzisiaj jednym z klasyków kinematografii rosyjskiej, laureatem wielu międzynarodowych nagród. Jego filmy są rozpowszechniane na całym świecie. Decyzją Europejskiej Akademii Filmowej został zaliczony do stu najlepszych reżyserów. Sam reżyser przyznaje jednak, że jego filmy nie są przystępne i nie zawsze wychodzi w nich naprzeciw widza. Kino Sokurowa jest dla odbiorcy dużym wyzwaniem. Może właśnie dlatego jego sztuka trafia do wąskiego grona odbiorców. Reżyser jednak wydaje się tworzyć tak hermetyczne filmy nie po to by zrazić do nich odbiorcę, lecz dlatego, że uważa rzeczywistość na tyle skomplikowaną i złożoną, że nie zawsze możliwe jest wyrazić ją wprost.
Aleksandra Kubicka
