Atrium pojawiło się w konstrukcji antycznego domu rzymskiego. Wzorowane było na etruskim pomieszczeniu - etruria, które zlokalizowano przed główną izbą domu i przeznaczono na palenisko. Etruria i wywodzące się od niej atrium, pierwotnie były tak skonstruowane, aby umożliwiać swobodne ujście dymu na zewnątrz budynku, przy jednoczesnym osłonięciu paleniska przed deszczem.
Ramy klasycznego rzymskiego atrium wyznaczały centralną przestrzeń życiową w budynku. Na początku była to niewielka izba centralna, często w kształcie prostokąta, z paleniskiem i otworem kominowym. Od dymu, który zaczerniał pomieszczenie, pochodzi właśnie nazwa – atrium (ater - czarny).
Dom atrialny
Z czasem czworoboczną przestrzeń atrium otwierano coraz bardziej do góry zmniejszając pokrycie dachowe. Półotwarty dach pochylony był zazwyczaj do środka i oparty na kolumnach. Służył do zbierania wody w basenie, tradycyjnie umieszczanym w środku atrium lub doprowadzał wodę do fontanny, równie często znajdującej się w antycznym środku domu. Istniały również budynki, których połacie dachowe odchodziły od atrium na zewnątrz, odprowadzając wodę deszczową poza budynek.
W czasach antycznych atrium pełniło funkcję centrum domostwa. Tam koncentrowało się życie domowników, tam można było znaleźć schronienie w czasie upałów. W atrium odbywały się przyjęcia i spotkania.
Drogę rozwojową antycznego atrium charakteryzował przede wszystkim gorący klimat. W konstrukcji klasycznego domu atrialnego wszystkie pomieszczenia mieszkalne wychodziły i otwierały się na atrium. Zewnętrzne ściany i fasada budynku były zamknięte. Budynek odznaczał się tym, iż na zewnątrz posiadał jedynie drzwi lub bramę wejściową i czasem niewielkie okna zasłaniane potężnymi okiennicami. Niekiedy budynek skonstruowany „do wewnątrz” posiadał praktycznie całkowicie zabudowane i wzmocnione ściany zewnętrzne. Dzięki temu mógł pełnić funkcje obronne. Szczegółowe opisy poszczególnych rodzajów rzymskiego atrium w I wieku p.n.e. w dziesięciu księgach przedstawił słynny rzymski konstruktor i architekt Witruwiusz.
Po upadku imperium rzymskiego, przez prawie dwa tysiące lat klasyczny plan budynku atrialnego inspirował budowniczych w różnych zakątkach Europy i świata. Typowe budynki zaprojektowane z centralnym atrium można odnaleźć w basenie Morza Śródziemnego, przede wszystkim w Hiszpanii, Włoszech, również w Turcji. W czasach nowożytnych koncepcja budynku z atrium, w wyniku hiszpańskich i portugalskich podbojów kolonialnych, zawędrowała aż do Ameryki.
W nieco zmienionej wersji atrium trafiło również do kościoła chrześcijańskiego, gdzie jako dziedziniec przykościelny pełniło funkcję narteksu, czasem otoczonego krużgankami (później przekształcony w kruchtę). W tego typu atrium najczęściej znajdowała się studnia z wodą przeznaczoną do ablucji. Równolegle w kulturze i architekturze arabskiej rozwijał się hosz, czyli dziedziniec obudowany pomieszczeniami mieszkalnymi, zazwyczaj niebrukowany, na którym koncentrowało się życie domowników. Podobne rozwiązanie architektoniczne znalazło miejsce w bardzo popularnych w Turcji i Azji zajazdach dla karawan i podróżników, znanych jako karawanseraj.
Dom aatrialny
Projekt domu aatrialnego, pośrednio odwołujący się do klasycznej koncepcji antycznego atrium, opracował architekt Robert Konieczny, którego, za dom wybudowany pod Opolem, nagrodzono prestiżową nagrodą portalu Word Architecture News.com w kategorii „Dom Roku 2006”.
Dom aatrialny trudno uznać za diapozytyw, odbicie lustrzane domu atrialnego, zwykłą odwrotność czy jego wersję „odwróconą na lewą stronę”.
Koncepcja domu aatrialnego jest bardzo prosta, wręcz genialna. Głównym jej założeniem jest otwarcie budynku na zewnątrz przy jednoczesnym zamknięciu go do wewnątrz, tam gdzie tradycyjnie mieści się atrium. Przestrzeń zajmowana przez atrium w domu aatrialnym jest zamknięta, przeznaczona na odkryty parking lub ukryte pod budynkiem stanowisko garażowe. Funkcję klasycznego atrium – przestrzeni życiowej, pełnią w tym wypadku pomieszczenia rozmieszone wokół atrium, które stanowią centrum budynku. Wejście do domu aatrialnego znajduje się w środku - w przestrzeni atrium, a nie klasycznie - od zewnątrz.
Nowatorski projekt domu aatrialnego oparty jest na kryteriach: pełnego wykorzystania ukształtowania terenu, kierunków świata – nasłonecznienia, funkcjonalności i minimalizmu, czyli prostej bryły.
Dom pod Opolem spełnia wszystkie z nich. Zamknięty od środka, otwarty na zewnątrz, charakteryzuje się bardzo prostą i surową architekturą, przypominającą współczesne biurowce lub domy ze szkła. Budynek sprawia wrażenie modernistyczne. Jest minimalistyczny w formie. Jego „lekki” kształt nie wybija się ponad linię pobliskiego lasu. Jest bardzo stonowany, ma wyważone proporcje. Swoją unikalną bryłą doskonale komponuje się z prawie hektarową działką, na której stoi. Wjazd do budynku obniża się poniżej linii ogrodu, który dzięki temu „wyrasta” ponad drogę dojazdową i maskuje jej granitowe wykończenia.
Nowoczesny kształt budynku, oparty na planie prostokąta i różnorodnych ustawieniach sześcianów i prostopadłościanów, świetnie koresponduje z pobliskimi domami – typowymi komunistycznymi klockami budowanymi w latach 70. XX wieku. Zewnętrzna forma budynku zdeterminowała zewnętrzne oraz wewnętrzne płaszczyzny pomieszczeń, tarasów, atrium i wykończeń. Struktura budynku i materiały, z których został wykonany, dodatkowo korespondują z surową i chłodną kolorystyką okolic.
Ten nietypowy dom jest niezwykle funkcjonalny, a jego bryła zachwyca uduchowionym minimalizmem.
Mikołaj Falkowski
Przeczytaj rozmowę z Robertem Koniecznym.
Wszystkie zamieszczone w tekście zdjęcia pochodzą ze strony internetowej KWK Promes.
