Portal Polskiego Radia SA
słuchaj
shopping_cart
Żołnierze wyklęci Represje i procesy
Section04
represje i procesy
Procesy pokazowe członków antykomunistycznego podziemia były esencją nienawiści, zakłamania i propagandy władz PRL wobec tych, którzy zdecydowali się zbrojnie walczyć z prosowieckim porządkiem w Polsce. Pod hasłem band dywersyjnych sądzono byłych członków AK i ich następców. Pozbawieni możliwości obrony, fałszywie oskarżani o zdradę – byli skazywani na śmierć lub długoletnie więzienie. Pamięć o nich na wiele lat wymazano z oficjalnej historii. W archiwach Polskiego Radia zachowały się nagrania, które pozostają świadectwem hańby ówczesnego wymiaru sprawiedliwości.
Osoby

Ksiądz Władysław Gurgacz pseudonim "Sem"

Kapelan Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowej.

Aresztowany: 2 lipca 1949

Prokurator: Henryk Ligięza

Oskarżenie: odprawiał msze św. przedstawiając tendencyjnie stosunki panujące w Państwie Polskim, wpajał nienawiść do ustroju i wolę do obalenia go

Wyrok: kara śmierci

Stracony: 14 września 1949 na podwórku więzienia przy ul. Montelupich

Proces księdza Gurgacza, dzień pierwszy. "Jak każdy człowiek ma prawo bronić życia, tak samo uważałem, że i kapelan, tym bardziej partyzant, znajdujący się w ciągłym niebezpieczeństwie utraty życia, ma prawo i może nosić broń" – zeznał oskarżony ksiądz Władysław Gurgacz.

Proces księdza Gurgacza, dzień drugi. Zeznania Michała Żaka, studenta IV roku teologii, oskarżonego o udział w napadzie rabunkowym zorganizowanym rzekomo przez grupę ks. Gurgacza.

Proces księdza Gurgacza, dzień trzeci. "Ksiądz Gurgacz jest jednym z niesławnej galerii księży, którzy z przewodników duchowych zdegradowali się do roli pospolitych bandytów i rzezimieszków" – mówił prokurator Henryk Ligięza.

Dowody winy - ksiądz Władysław Gurgacz odpowiada na pytania oskarżyciela.

Zdjęcie: Żołnierze Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowej (1948 r.). Pierwszy z prawej ks. kpt. Władysław Gurgacz "Sem", "Ojciec". Źr. album "Żołnierze wyklęci - antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 r.", Oficyna Wydawnicza "Volumen", 2013.

Adam Boryczka pseudonim "Tońko", "Brona", "Adam", "Albin", "Zdzich"

Kapitan AK, kurier WiN, cichociemny, działacz podziemia antykomunistycznego.

Aresztowany: 17 czerwca 1954 przez patrol wojsk ochrony pogranicza podczas przekraczania granicy z NRD.

Oskarżenie: wieloletnie szpiegowanie na rzecz emigracyjnych ośrodków szpiegowskich i wywiadu amerykańskiego

Wyrok: trzykrotna kara śmierci, zamieniona na karę dożywotniego więzienia. Opuścił więzienie 29 listopada 1967.

Proces Adama Boryczki, dzień pierwszy. "Naświetlałem nastroje społeczeństwa i swoje spostrzeżenia co do odbudowy Polski, poruszania się w kraju, posługiwania się dokumentami” - zeznawał Adam Boryczka.

Proces Adama Boryczki, dzień drugi. "Otrzymałem rozkaz, ażeby w terenie wykonać kilka zasadzek na partyzantkę radziecką” - zeznawał Adam Boryczka.

Proces Adama Boryczki, dzień trzeci. "Na ławie oskarżonych zasiada wróg polskiego narodu, zasiada szpieg, zdrajca, morderca i kolaborant" – mówił prokurator.

Żądanie kary śmierci dla Adama Boryczki.

Zdjęcie: Kpt. Adam Boryczka "Brona", "Adaś", "Pług", "Broniewski", "Tońko"‚ "Albin", "Pietraszek". Źr. album "Żołnierze wyklęci - antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 r.", Oficyna Wydawnicza "Volumen", 2013.

Kazimierz Kamieński pseudonim "Huzar"

Kazimierz Kamiński pseudonim "Huzar", dowódca partyzancki AK, ROAK i Zrzeszenia WiN.

Aresztowany: 23 (wg niektórych źródeł 28) października 1952

Prokurator: Henryk Ligięza

Oskarżenie: współpraca z hitlerowskim okupantem, zbrodnie przeciwko władzy ludowej, narodowi polskiemu i ludności, tropienie i mordowanie robotniczych i chłopskich działaczy lewicowych, partyzantów radzieckich oraz ludności żydowskiej

Wyrok: kara śmierci

Stracony: 11 października 1953 w więzieniu w Białymstoku. Miejsce pochówku nieznane

Proces Kazimierza Kamieńskiego. Zeznania Zofii Lejzerowicz, mowa prokuratora, ostatnie słowa pozostałych oskarżonych: księdza Borysiewicza i księdza Rakowskiego.

Proces Kazimierza Kamieńskiego, dzień pierwszy. Zeznania Parzonki, dowódcy patrolu "Huzara”, przesłuchanie Radziszewskiego, Kostro, Mościckiego – członków oddziału "Huzara”, zeznania Zofii Lejzerowicz.

Proces Kazimierza Kamieńskiego, dzień trzeci. Przemówienie końcowe prokuratora Henryka Ligięzy.

Mowa prokuratora Henryka Ligięzy - c.d.

Zdjęcie: Kpt. Kazimierz Kamieński "Gryf", "Huzar". Źr. album "Żołnierze wyklęci - antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 r.", Oficyna Wydawnicza "Volumen", 2013.

Ksiądz Piotr Oborski

Proboszcz parafii w Wolbromiu, dziekan miejscowego gimnazjum i liceum.

Aresztowany: 19 kwietnia 1950

Prokurator: Henryk Ligięza

Oskarżenie: wrogie nastawienie do Polski Ludowej, organizowanie wśród młodzieży nielegalnych związków antypaństwowych, współpraca z tajną organizacją AP i współudział w zabójstwie Waldemara Grabińskiego

Wyrok: dożywotnie więzienie, pozbawienie praw publicznych i obywatelskich na 5 lat, utrata mienia na rzecz Skarbu Państwa. Zmarł 18 czerwca 1952 w więzieniu w Rawiczu po wielokrotnie stosowanej karze karceru

Proces księdza Oborskiego, dzień pierwszy. Zeznania Marii Grabińskiej.

Zeznania Marii Grabińskiej przeciwko księdzu Piotrowi Oborskiemu - c.d.

Zdjęcie:

Ksiądz Józef Lelito pseudonim "Starowolski", "Szymon"

Kapelan Narodowej Organizacji Wojskowej.

Aresztowany: 13 października 1952

Oskarżenie: akty dywersji - gromadzenie oraz przekazywanie ośrodkowi monachijskiemu i wywiadowi amerykańskiemu wiadomości politycznych, gospodarczych, społecznych, werbowanie innych do pracy szpiegowskiej

Wyrok: kara śmierci, zamieniona na dożywotnie więzienie. Na skutek amnestii 1956 roku karę zamieniono na 12 lat więzienia. Ze względu na pogarszający się stan zdrowia zwolniony z więzienia w listopadzie 1956 roku.

Proces księdza Lelito, dzień pierwszy. Zeznania Michała Kowalika, żołnierza Narodowej Organizacji Wojskowej.

Proces księdza Lelito, dzień drugi. Zeznania oskarżonego oraz ks. Franciszka Szymonka.

Komentarz Wandy Odolskiej, propagandystki Polskiego Radia na temat pierwszego dnia Procesu Kurii Krakowskiej.

"Gdyby się spotkało w pobliżu parafii księdza Lelitę, otyłą postać o nalanej tłuszczem twarzy, pomyślałoby się, że to człowiek w dziedzinie osobistych obyczajów lubiący spokój i dobre jadło - propagandowy felieton Wandy Odolskiej z Procesu Kurii Krakowskiej.

Zeznania księdza Józefa Lelito - c.d.

Zdjęcie: Pierwszy dzień pokazowego procesu czterech księży kurii krakowskiej, nz. zeznaje oskarżony ks. Józef Lelito. Kraków, 21.01.1953. Foto: PAP/Zygmunt Wdowiński

Piotr Bańczyk

Brat przywódcy chłopskiego Stanisława Bańczyka, podczas okupacji członka władz Stronnictwa Ludowego "Roch” w Łodzi.

Aresztowany: przez UBP w 1951 roku

Oskarżenie: współpraca podczas wojny z gestapo, przekazywanie Niemcom nazwisk działaczy lewicowch

Wyrok: kara śmierci

Proces Piotra Bańczyka, dzień pierwszy. "W odstępach miesięcznych spotykając się z bratem Stanisławem w Piotrkowie, który mi dawał wykazy osób pochodzenia komunistycznego, doręczałem je w Tomaszowie Mazowieckim” – zeznawał oskarżony Piotr Bańczyk.

Proces Piotra Bańczyka, dzień drugi. Zeznania świadków: Janiny Matyszewskiej, Stanisława Wujka, Władysława Purgały.

Proces Piotra Bańczyka, dzień ostatni. "Oskarżony Piotr Bańczyk swymi haniebnymi czynami wyobcował się z narodu, idąc na rękę jego wrogom i ciemiężcom i winien zostać ze społeczeństwa usunięty” - mówił prokurator.

Ogłoszenie wyroku na Piotrze Bańczyku.

Zdjęcie: Jeden z politycznych procesów pokazowych przeprowadzonych w 1946 roku przeciwko członkom podziemia antykomunistycznego. Foto: PAP/Jerzy Baranowski

Claude Turner

Angielski attache lotniczy Ambasady Brytyjskiej w Warszawie.

Aresztowany: 13 października 1952

Oskarżenie: szpiegostwo na rzecz Wielkiej Brytanii

Wyrok: 1 rok i 6 miesięcy więzienia

Proces płk. Turnera - zeznania świadków Jana Zamojskiego, Ireny Findeisen, Eugeniusza Zejdy, Aleksandra Majewskiego, Zofii Michałowskiej i Kazimierza Gorzkowskiego.

Proces płk. Turnera, dzień piąty. Zeznania świadków Bolesława Olędzkiego, Pawła Siudaka, Marii Hulewiczowej.

Zdjęcie: Claude Turner na sali sądowej (pierwszy z lewej). Foto: PAP/CAF
Organizacje

Wolność i Niezawisłość

Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość zostało powołane do życia 2 września 1945 przez grupę wyższych oficerów Komendy Głównej Armii Krajowej. Proces członków IV Zarządu Głównego kończy historię WiN jako organizacji o zasięgu ogólnopolskim.

Aresztowani przez ubp: między listopadem 1947 a lutym 1948 roku. Wśród zatrzymanych byli kpt. Józef Batory "Argus", por. Franciszek Błażej "Tadeusz", ppłk Łukasz Ciepliński "Pług", por. Karol Chmiel "Grom", mjr Mieczysław Kawalec "Iza", mjr Adam Lazarowicz "Klamra", kpt. Józef Rzepka "Krzysztof"

Oskarżenie: kolaboracja z okupantem, działalność dywersyjno - szpiegowska, działalność na szkodę Polski Ludowej.

Wyrok: 14 października 1950 siedmiu członków IV Zarządu Głównego WiN skazano na kary śmierci.

Stracony: 1 marca 1951 w więzieniu mokotowskim w Warszawie. Miejsce pochówku nieznane.

"Żądam kary śmierci" - końcowa mowa prokuratora.

Pierwszy dzień procesu członków IV Komendy Głównej WiN. Zeznania oskarżonych Karola Chmiela i Adama Lazarowicza.

Drugi dzień procesu członków IV Komendy Głównej WiN. Zeznają oskarżeni Mieczysław Kawalec "Iza" i Łukasz Ciepliński "Pług".

Trzeci dzień procesu członków IV Komendy Głównej WiN. Zeznania świadka Janiny Czarneckiej, oskarżonego Józefa Batorego, oskarżonej Zofii Michałowskiej - urzędniczki Ambasady USA w Warszawie.

Czwarty dzień procesu członków IV Komendy Głównej WiN. Przesłuchanie oskarżonego Łukasza Cieplińskiego oraz świadków Józefa Liba, Heleny Abakanowicz, Franciszka Niepokólczyckiego - byłego prezesa Zrzeszenia WiN, Józefa Szmidta, Edwarda Bzymka-Strzałkowskiego, Andrzeja Cekuna.

Piąty dzień procesu członków IV Komendy Głównej WiN. "Siedzą na ławie oskarżonych lokaje reakcji i wstecznictwa, siedzą obszarnicy, przedwojenni dwójkarze i przedwojenni oficerowie, siedzą ludzie bezpośrednio związani z aparatem ucisku klas wyzyskiwaczy” – z mowy prokuratora.

Zdjęcie: Od lewej: ppłk Łukasz Ciepliński, por. Józef Batory, mjr Mieczysław Kawalec. Źr. album "Żołnierze wyklęci - antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 r.", Oficyna Wydawnicza "Volumen", 2013.

11. Grupa Operacyjna Komendy 23. Okręgu Narodowego Zjednoczenia Wojskowego

23. Okręg NZW utworzony został latem 1946 roku przez byłych żołnierzy Kedywu Inspektoratu Płocko-Sierpeckiego Armii Krajowej i 11. Grupy Operacyjnej NZW.

Aresztowani przez ubp: we wrześniu 1948 roku. Aresztowanymi byli por. Stefan Bronarski "Liść", por. Stefan Majewski "Szczepan", por. Jerzy Wierzbicki "Dodek", por. Jan Przybyłowski "Onufry", plut. Stanisław Lewandowski "Ogrodnik", dowódca oddziałów bojowych Okręgu sierż. Wiktor Stryjewski "Cacko" oraz, nie będący członkiem Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, ostatni komendant Okręgu Płockiego Armii Krajowej por. Jan Nowak "Korab".

Oskarżenie: kolaboracja z okupantem, działalność dywersyjno - szpiegowska, bandytyzm i rabunki, walka z partyzantami GL i AL, działalność na szkodę Polski Ludowej.

Wyrok: 3 lipca 1950 żołnierzy 11. Grupy Operacyjnej Komendy 23 Okręgu NZW skazano na kary śmierci. W przypadku Jana Nowaka Bolesław Bierut skorzystał z prawa łaski i karę śmierci zamienił na dożywotnie więzienie.

Stracony: 18 stycznia 1951 w więzieniu mokotowskim w Warszawie.

"Końcowe słowa prokuratora, żądanie najwyższego wymiaru kary dla oskarżonych.

Dziewiąty dzień procesu przeciwko siedmiu członkom 11 Grupy Operacyjnej. "Bandyci bandyckimi metodami walczyli o bandyckie cele" – przekonywał prokurator.

Zdjęcie: Proces sztabu 23. Okręgu NZW. Na ławie oskarżonych siedzą od lewej: Jerzy Wierzbicki "Dodek", Stanisław Lewandowski "Ogrodnik", Jan Przybyłowski "Onufry" (stoi), Stefan Bronarski "Liść", "Roman", Stefan Majewski "Szczepan", Wiktor Stryjewski "Cacko", Jan Nowak "Korab". Źr. album "Żołnierze wyklęci - antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 r."

Grupa AK "Cecylia"

Utworzona w 1944 roku kontrwywiadowcza komórka AK zajmująca się zwalczaniem wpływów komunistycznych w okręgu wileńskim. Kryptonim organizacyjny "Cecylia” pochodził od pseudonimu szefa grupy Mirosława Głębockiego.

Aresztowani przez ubp: w 1948 roku.

Prokurator: Jerzy Sąchocki, Julian Turski

Oskarżenie: współpraca z Abwehrą i gestapo, wykonywanie wyroków na agentach NKWD, gromadzenie informacji wywiadowczych, nielegalne posiadanie broni.

Wyrok: W procesach, które odbyły się na przełomie sierpnia i września 1949 roku w Bydgoszczy członków grupy skazano na kary śmierci. Wyroki wykonano.

Fragment zeznań członka grupy AK "Cecylia”. Zeznania oskarżonego Władysława Subortowicza.

Drugi dzień procesu przeciwko członkom grupy AK "Cecylia". Zeznania oskarżonego Witolda Milwida.

Trzeci dzień procesu przeciwko członkom grupy AK "Cecylia". Zeznania oskarżonych Jerzego Łozińskiego i Władysława Subortowicza.

Czwarty dzień procesu przeciwko członkom grupy AK "Cecylia". Zeznania oskarżonego Jerzego Łozińskiego.

Piąty dzień procesu przeciwko członkom grupy AK "Cecylia". Zeznania świadków: Józefy Przewalskiej i Borysewiczowej.

Zdjęcie: Por. Jerzy Łoziński "213", "Jerzy”, "Sawicki", "Wyrwa". Źr. album "Żołnierze wyklęci - antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 r.", Oficyna Wydawnicza "Volumen", 2013.

Stronnictwo Narodowe

Polska partia polityczna utworzona w październiku 1928 roku. W czasie II wojny światowej jedno z głównych stronnictw konspiracyjnych. W 1945 roku, po nieudanej próbie przejścia do działalności legalnej, działające w podziemiu.

Aresztowani przez ubp: w grudniu 1946 roku. Proces przeciwko 6 przywódcom Stronnictwa Narodowego: Lechowi Hajdukiewiczowi, Leonowi Dziubeckiemu, Władysławowi Podymniakowi, Tadeuszowi Macińskiemu, Ludwikowi Chaberskiemu i Bronisławowi Ekiertowi.

Oskarżenie: prowadzenie działalności podziemnej przeciwko Polsce Ludowej, wywiad polityczny i gospodarczy.

Wyrok: W procesach od 7 do 22 maja 1948 przywódców skazano na kary śmierci, dożywotnie i dziesięcioletnie kary pozbawienia wolności.

Fragment zeznań oskarżonego w procesie Stronnictwa Narodowego Tadeusza Macińskiego pseudonim "Prus".

Drugi dzień procesu przeciwko sześciu członkom nielegalnego Stronnictwa Narodowego. "Ustrój, który jest określany przez obóz rządzący ustrojem Polski Ludowej, był nam niemiły i pragnęliśmy go zmienić w kierunku bardziej liberalnym" - zeznawał oskarżony Tadeusz Maciński.

Zdjęcie: Warszawa, maj 1948. Proces 6 przywódców nielegalnego Stronnictwa Narodowego. Nz. Bronisław Ekiert ps. "Bronicki" przed sądem.
Mówią historycy
Prof. Andrzej Paczkowski: W latach 1949-50 zabitych zostało ponad 9 tys. partyzantów i osób, które im pomagały, kilkadziesiąt tysięcy było aresztowanych. (PR, 2014)
Prof. Antoni Dudek: Praktycznie nikt z ludzi z aparatu sprawiedliwości z czasów stalinowskich nie poniósł odpowiedzialności. (PR, 2014)
Prof. Antoni Dudek: Od czasu do czasu wybierano procesy, które uważano za nośne propagandowo. Na salę rozpraw sprowadzano odpowiednią publiczność i mikrofony Polskiego Radia. (PR, 2014)
Prof. Krzysztof Szwagrzyk: Nie ma ustawy, która mówiłaby o zbrodniarzach stalinowskiego sądownictwa. (PR, 2014)
Prof. Krzysztof Szwagrzyk: Procesy pokazowe miały dla władzy jasno określony cel. (PR, 2014)
miejsca kaźni
Strzelecka 8 – pierwsza siedziba NKWD w Warszawie. (PR, 2018)
Willa Jasny Dom – tragedia 1000 więźniów. (PR, 2018)
Areszt Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie
Section025