Album zawiera przykłady najstarszego repertuaru, form i stylów wykonawczych, jakie zachowały się do dziś w Beskidzie Żywieckim. Są to melodie owczarskie, polne, weselne, obyrtki, hajduki, melodie do konia. Taki repertuar wykonują najwybitniejsi muzykanci Żywiecczyzny: bracia Józef, Władysław i Edward Byrtkowie z Pewli Wielkiej, kontynuatorzy rodzinnej tradycji muzykowania na skrzypcach i dudach. Ich najnowsze nagrania, dokonane przez autorów płyty w lipcu 2014 roku, są uzupełnieniem wcześniejszych (z lat 1974-1998), pochodzących z muzycznego archiwum Radia Kraków, Instytutu Sztuki PAN oraz Archiwum Polskiego Radia.
Na płycie zamieszczono także nagrania ojca braci - Karola Byrtka (skrzypce) i wuja Władysława Pluty (dudy) oraz góralskich śpiewaczek i śpiewaków z Pewli Wielkiej: Anieli Piechy, Eleonory Gabryś, Anny Dybczak, Anny Dunat, Krystyny Byrtek i Franciszka Karcza. Jest to zatem możliwie pełny obraz tradycyjnego muzykowania w Beskidzie Żywieckim, dokumentowany na przestrzeni kilkudziesięciu lat.
Kapela Byrtków to jedna z nielicznych już autentycznych kapel góralskich z Beskidu Żywieckiego. Edward Byrtek, najwybitniejszy obecnie dudziarz na Żywiecczyźnie, oraz bracia, wirtuozi skrzypiec – Józef i Władysław są mieszkańcami Pewli Wielkiej w gminie Jeleśnia. Byrtkowie występują również jako soliści, ale przy różnych okazjach tworzą tradycyjną góralską kapelę złożoną z dud żywieckich i skrzypiec.
Są kontynuatorami znakomitej rodzinnej tradycji, zapoczątkowanej przez ojca, legendarnego skrzypka samouka Karola Byrtka (1907–1989). Wraz ze szwagrem – dudziarzem Władysławem Plutą (1920–1992 roku), synami – Józefem (1933), Władysławem (1936) oraz Edwardem (1944), a także okazjonalnie występującymi z nimi córkami – śpiewaczkami Krystyną (1952) i Władysławą (1956), Karol Byrtek stworzył Kapelę Rodziny Byrtków, która w latach 60., 70. i 80. była wielokrotnie nagradzana w najbardziej prestiżowych konkursach za autentyzm i wierność przekazu. Kapela występowała w kraju i podczas zagranicznych wojaży z działającymi wówczas żywieckimi zespołami folklorystycznymi: Beskidami, Jodłami i Groniami. Wyrazem najwyższego uznania dla kapeli Karola Byrtka było przyznanie jej Nagrody im. Oskara Kolberga (1984).
Synowie grają obecnie ten sam repertuar co ojciec. Są to przede wszystkim melodie pasterskie, hajduk, siustany, koń, sarna, obyrtki. Wybitny, nieżyjący już, znawca folkloru muzycznego Żywiecczyzny Józef Mikś dokonał zapisów nutowych tych melodii i opublikował je w książce „Muzyka Beskidu Żywieckiego”, by udokumentować zachowany tylko na tym terenie stary sposób gry, współcześnie określany jako heterofonia („polega na prowadzeniu przez skrzypce i dudy tej samej melodii tak, jak pozwala na to instrument, wprawa i fantazja muzyczna grającego”). Ten sposób gry przynosi Kapeli Byrtków ciągle nowe sukcesy. Kapela jest laureatem festiwalu w Kazimierzu Dolnym (nagroda główna w kategorii kapel – Baszta, 2008), a wszyscy bracia mają na koncie wiele nagród indywidualnych i zespołowych Festiwalu Folkloru Górali Polskich w Żywcu oraz Konkursu Gry na Unikatowych Instrumentach Ludowych w Wieprzu k. Żywca. Wzięli udział w koncercie z cyklu „Muzyka źródeł” (2013), poświęconym muzyce Beskidu Żywieckiego, który odbył się w ramach 16. Festiwalu Folkowego Polskiego Radia „Nowa tradycja”.
Karol Byrtek (urodzony w 1907 roku, zmarły w 1989 roku) – skrzypek, instrumentalista. Urodził się i zmarł w Pewli Wielkiej. Jego pierwszym nauczycielem był ojciec Józef Byrtek, skrzypek samouk. Karol grywał początkowo na pastwiskach przy pasieniu bydła, później na weselach i zabawach w rodzinnej miejscowości i okolicy, na koniec zaś w kapelach żywieckich zespołów regionalnych – Beskidy, Jodły i Gronie. Rodzinne tradycje kontynuowały również jego dzieci. Córki Krystyna i Władysława były śpiewaczkami, a synowie Józef, Władysław i Edward muzykują w rodzinnej kapeli, założonej przez Karola wspólnie z Władysławem Plutą, jego szwagrem. Karol brał udział w konkursach i festiwalach instrumentalistów ludowych w Kazimierzu Dolnym, Bukowinie Tatrzańskiej, Poznaniu. Wraz z żywieckimi grupami regionalnymi koncertował w Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Hiszpanii, RFN, Stanach Zjednoczonych, na Węgrzech. Kapela Byrtków z Pewli Wielkiej otrzymała Nagrodę im. Oskara Kolberga (1984) za wybitne osiągnięcia w tworzeniu i popularyzowaniu kultury ludowej.
Władysław Pluta (urodzony w 1920, zmarły w 1992 roku) – dudziarz. Urodził się i zmarł w Pewli Wielkiej. Pochodził z rodziny chłopskiej. Naukę gry na dudach rozpoczął w wieku 14 lat. Jego pierwszymi nauczycielami byli ojciec oraz wuj, Władysław Sternal. Uczył się grać ze słuchu, metodą beznutową. Gdy ojciec przekonał się, że syn jest uzdolniony muzycznie, podarował mu swoje dudy. Pierwsze kroki na scenie stawiał w zespole założonym przez Koło Gospodyń Wiejskich w Pewli Wielkiej, gdzie do 30 roku życia grał razem ze skrzypkiem Karolem Byrtkiem, swoim szwagrem. W latach 1951–1955 występował podczas różnych imprez regionalnych ze skrzypkiem Józefem Szczotką, byłym kierownikiem Szkoły Podstawowej w Milówce. Został członkiem Regionalnego Zespołu Pieśni i Tańca Jodły z Żywca (1968), gdzie grał przez dziewięć lat z towarzyszącym mu na skrzypcach Karolem Byrtkiem. Występował w kapeli Zespołu Pieśni i Tańca Gronie z Żywca (od 1977). Jednak to z wymienionym już Karolem Byrtkiem założyli słynną, tradycyjną kapelę żywiecką składającą się z dud i skrzypiec, która odniosła wiele sukcesów w ogólnopolskich konkursach muzyków ludowych.
Józef Byrtek (urodzony w 1933 roku) – syn Karola Byrtka, skrzypek, najstarszy z trzech braci muzyków, urodził się w Pewli Wielkiej, gdzie mieszka do dzisiaj. Był kolejarzem, obecnie jest na emeryturze. Gry na skrzypcach nauczył się już we wczesnym dzieciństwie. Jego pierwszym nauczycielem był ojciec, z którym to w późniejszych latach występował w rodzinnej kapeli. Grywał na weselach w Pewli Wielkiej i w okolicznych miejscowościach. Koncerty z zespołami regionalnymi rozpoczął w latach 70. grał w kapeli zespołu Sędzioły z Żywca u boku Jana Brodki. Następnie występował z wujem, Władysławem Plutą, w Regionalnym Zespole Pieśni i Tańca Jeleśnianka z Jeleśni. Laureat wielu nagród indywidualnych, m.in. konkursu odbywającego się w ramach Festiwalu Folkloru Górali Polskich w Żywcu czy Konkursu Gry na Unikatowych Instrumentach Ludowych w Wieprzu k. Żywca. Laureat nagród zespołowych, zdobytych m.in. na Międzynarodowym Festiwalu Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem czy podczas Festiwalu Folkloru Górali Polskich.
Władysław Byrtek (urodzony w 1936 roku) – skrzypek oraz śpiewak, który urodził się w Pewli Wielkiej jako drugi syn Karola Byrtka. Był szewcem, dzisiaj już na emeryturze. Gra na skrzypcach, dudach, bębnie i perkusji. Naukę gry na instrumentach pobierał od dziadka Józefa, a następnie od ojca. Początki jego kariery artystycznej to granie w rodzinnej kapeli na weselach i wiejskich zabawach. W latach 70. wraz z ojcem i młodszym bratem Edwardem grali jako kapela Regionalnego Zespołu Pieśni i Tańca Jodły z Żywca. Laureat wielu nagród indywidulanych, m.in. Konkursu Gry na Unikatowych Instrumentach Ludowych w Wieprzu k. Żywca, Festiwalu Folkloru Górali Polskich w Żywcu czy Sabałowych Bajań w Bukowinie Tatrzańskiej. Z bratem Edwardem w zdobyli Basztę, nagrodę główną w kategorii kapel na Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym (2008).
Edward Byrtek (1944–2019) – dudziarz. Urodzony w Pewli Wielkiej, najmłodszy z braci Byrtków, z którymi współtworzy tradycyjną żywiecką kapelę góralską. Od najmłodszych lat przysłuchiwał się melodiom, które ojciec wygrywał na skrzypcach oraz pieśniom, które często śpiewała mu matka. Grę na dudach żywieckich rozpoczął w wieku 15 lat u swojego wuja Władysława Pluty. Był również uczniem Antoniego Piechy, dudziarza z Huciska. Uczył się metodą pamięciowo-słuchową. Był członkiem kapeli Zespołu Pieśni i Tańca Gronie z Żywca oraz kapeli Regionalnego Zespołu Pieśni i Tańca Jodły z Żywca, z którą w latach 70. wyjechał koncertować do Stanów Zjednoczonych. Laureat wielu nagród indywidualnych, m.in. konkursu w ramach Festiwalu Folkloru Górali Polskich w Żywcu oraz Konkursu Gry na Unikatowych Instrumentach Ludowych w Wieprzu k. Żywca. Z bratem Władysławem zdobyli Basztę na Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym (2008). Edward Byrtek jest także znanym i cenionym budowniczym dud żywieckich, za które niejednokrotnie zdobywał nagrody w konkursach na budowę instrumentów ludowych.
Lista utworów
- Nagrania archiwalne ze zbiorów Radia Kraków (1974)
- Ni ma takiej role ani w Przyborowie - melodia polna
- Otodom, otodom, chłopcom sie podobom - melodia polna/weselna
- Jasinecku miły, wąsy co ogniły - melodia weselna
- Jasinecku z Pewle, nie choć do mnie we dnie - melodia weselna
- Zagroj mi, muzycko, na piyrsy pocontek - melodia polna/weselna
- Moja mamulinko, dej mie za gojnego - melodia polna/weselna
- Wszystkich chłopców kochać, jednego nie idzie - melodia polna
- Dy jo se nie ze wsi, ale nie z miastecka - melodia polna
- Nie kciało sie kozie robić, wydała sie za wilka - obyrtka
- Oj, nie umie jo śpiywać, na bok sie nie ucyła - melodia polna
- Na, dałaś mie, mamulko, za bukowy lasek - melodia polna
- Owiecki becały, kie sie miysać miały - melodia holna/owczarska
- Gronicku Beskidzie, kto po tobie idzie - melodia polna
- Mino jo se, mino niejedno dziedzina - melodia polna
- Co jo sie nachodził po świecie, mój Boze - melodia polna
- Ej, góry moje, góry - melodia holna; Oj, chocioz jo malutka - obyrtka
- Ej, Choćby sie zrównały góry i potoki - obyrtka
Nagrania z archiwum Polskiego Radia (1976-1998)
- Melodia polna (1976)
- Hajduk (1976)
- Melodia polna (1976)
- Gdzie się podziały, co ładnie śpiywały - melodia weselna (1976)
- Oj, dudy moje, dudzicki; Obiecoł mi ojciec ze mi pola nie do; Nie bede jo pasła - melodia holna/owczarska (1976)
- Obyrtka (1977)
- Ej, górolicki jadom, ej, górolicki stojom (1979)
- Cióng, konicku, cióng - melodia do konia (1984)
- Obyrtka (1984)
- Oj, wesołość,wesołość; Byrtoskowe granie, Byrtkowe śpiywanie - melodia polna/weselna
- Oj, zagroj mi, muzycko - melodia do konia (1998)
- Powiedzioł mi słowicek - melodia polna (1998)
Nagrania archiwalne ze zbiorów FonograficznychInstytutu Sztuki PAN (1980)
- Obyrtka
- Melodia do konia
- Melodia weselna
- Melodia weselna
- Milówcańsko nuta
- Melodia weselna, oczepinowa
- Cióng, konicku, cióng - melodia do konia
- Melodia weselna
- Melodia polna
- Melodia holna
- Obyrtka
- Melodia weselna
- Obyrtka
- Melodia polna
- Melodia polna
- Oj, groniusiu Beskidzie - melodia holna; Oj zagrałoby dudecki - obyrtka
Nagrania ze zbiorów Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej (2014)
- Druzbowie, druzbowie, co mocie na głowie - melodia weselna
- Hajduk
- Ty dziewcyno moja - walczyk
- Melodia weselna
- Melodia holna
- Melodia polna
- Siasnoł jo se, siasnoł - melodia polna
- Ho, ho, ho, piyknie gro - obyrtka
- Hołdamas, hołdamas - obyrtka
- Zagroj mi muzycko - walczyk
- Hopa ciupa po lescynie - obyrtka
- Gorzała lipka, jałowiec, lepsy kawaler niz wdowiec - obyrtka
- Bracia my som, bracia - polna
Wykonawcy
Edward Byrtek (1944) - śpiew (17,28,45,46,53,54,56,57,58), dudy żywieckie (17,18,19,20,21,22,25,26,27,28,46,47,48,49,50,51,53,54,55,56,57,58)
Józef Byrtek (1933)- skrzypce (1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 ,11,12,13,14,15,16,29)
Karol Byrtek (1907-1989) - skrzypce (17,18,19,21,22,23,24,25,26,27,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,42,43,44,45)
Krystyna Byrtek (1952)- śpiew (16,27)
Władysława Byrtek (1956) - śpiew (21,22,28)
Władysław Byrtek (1936) - śpiew (48,52), skrzypce (46,47,48,49,52,53,54,55,56,57,58)
Anna Dunat z Pewli Wielkiej (1938) - śpiew (9,10,11)
Anna Dybczak z Pewli Wielkiej (1919-2008) - śpiew (7,8)
Eleonora Gabryś z Pewli Wielkiej (1934) - śpiew (5,6)
Franciszek Karcz z Pewli Wielkiej (1905-1994) -śpiew (12,13,14,15)
Aniela Piecha z Pewli Wielkiej (1907-2001) - śpiew (1,2,3,4)
Władysław Pluta (1920-1992)- dudy żywieckie (1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,23,24,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45)
Zespół Gronie z Żywca - śpiew oraz jego kapela (24)
***
Skład jury Fonogramu Źródeł 2014:
prof. Piotr Dahlig - etnomuzykolog, Instytut Muzykologii UW
dr Weronika Grozdew-Kołacińska - etnomuzykolog, Instytut Sztuki PAN
Piotr Kędziorek - dziennikarz Programu 2 PR
Anna Szewczuk - kierowniczka RCKL, Program 2 PR
Anna Szotkowska - dziennikarka Programu 2 PR
jury przyznało Nagrodę Specjalną w wysokości 2500 zł Fundacji Klamra z Żywca za album Macieja i Katarzyny Szymonowiczów „Gajdosze” - imponujące wydawnictwo etnograficzne ukazujące tradycję muzyczną i współczesność beskidzkich gajdoszy.
Dwie równorzędne pierwsze nagrody: Wydawnictwu In Crudo za monografię „Marian Bujak z Szydłowca. Portret skrzypka” wszechstronnie ukazującą styl i repertuar wybitnego muzyka radomskiego oraz Wydawnictwu Księży Młyn za album Aldony Jadwigi Plucińskiej „Polskie Zwyczaje Rodzinne” z dołączonymi bezcennymi nagraniami z Archiwum Folkloru Religijnego Instytutu Muzykologii KUL.
Drugą nagrodę otrzymały ex aequo: Stowarzyszenie Krusznia za album „Dorzecze Niemna. Śladami Oskara Kolberga” będący świadectwem żywotności muzycznej tradycji regionów nadniemeńskich oraz Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej za płytę „Kapela Byrtków z Pewli Wielkiej” za bogaty obraz kultury dudziarskiej regionu żywieckiego.
Trzecią nagrodę Jury przyznało Instytutowi Sztuki Polskiej Akademii Nauk za album „Gdyby Kolberg miał fonograf" za próbę konfrontacji dziedzictwa kolbergowskiego z dwudziestowieczną dokumentacją fonograficzną.
Jury z zadowoleniem podkreśla wyjątkowo wysoki poziom nadesłanych fonogramów i przyznaje wyróżnienia dla zespołu Białopotocanie za staranne udokumentowanie kultury tanecznej własnego regionu; dla Wydawnictwa Acte Prealable i Kapeli Marty Cichej za wierne odtworzenie stylu i repertuaru skrzypków sieradzkich; dla Wydawnictwa In Crudo za historyczną dokumentację i przybliżenie atmosfery autentycznego muzykowania na Scenie Korzenie na płycie „I po ścianach. Muzyka z Remontu 1994-96”; dla Fundacji Ważka za umiejętne ukazanie mozaiki kulturowej współczesnego regionu dolnośląskiego na płycie „Od wschodu Słońca…”.
