"Skrzypek na dachu". Arcydzieło sztuki musicalowej

22 września 1964 roku na Broadwayu odbyła się premiera "Skrzypka na dachu" w reżyserii Jerome'a Robinsa - jednego z najpopularniejszych musicali wszechczasów. Spektakl odniósł ogromny sukces i do 1972 roku, gdy został zdjęty z afisza, grano go ponad trzy tysiące razy. Uzyskał również aż dziewięć nagród Tony, będących teatralnymi odpowiednikami filmowych Oskarów. 

W samej tylko Polsce "Skrzypek na dachu" był wystawiany na scenach trzydziestu teatrów. Ten afisz pochodzi z przedstawienia w reż. Macieja Korwina prezentowanego w Teatrze Powszechnym im. Jacka Malczewskiego w Radomiu na przełomie 2008 i 2009 roku.

Foto: Archiwum Państwowe w Radomiu/dp

"Gdybym był bogaczem"

Musical bazuje na powieści Szolema Alejchema z 1894 roku "Dzieje Tewji Mleczarza", lecz nie jest jego wierną adaptacją. Twórca libretta Joseph Stein wykorzystał w spektaklu jedynie główne wątki dzieła, takie jak problemy rodzinne Tewjego oraz motyw wypędzenia Żydów z miasta.

Tytuł "Skrzypek na dachu" natomiast – jak podaje amerykanista Stephen J. Whitfield w swoim artykule "Fiddling with Sholem Alcheim. A history of «Fiddler on the Roof»"– nawiązuje do obrazów impresjonisty Marca Chagalla "The Fiddler" z 1912 roku i "Green Violonist" z 1924. Dzieła malarza zainspirowały również Borisa Aronsona do stworzenia scenografii.

Akcja musicalu toczy się w 1905 roku w fikcyjnej rosyjskiej wsi Anatewka, która od dziesięcioleci jest zamieszkiwana przez dwie społeczności – żydowską i prawosławną.

Głównym bohaterem "Skrzypka na dachu" jest ubogi mleczarz Tewje (Zero Mostel), ojciec pięciu córek – Cejtł (Joanna Merlin), Hudł (Julia Migenes), Chawy (Tanya Evertt), Szpryncy (Merylin Rogers) i Bejłki (Pia Zadora). Według tradycji musi wydać je za mąż przy pomocy swatki. Dziewczyny nie chcą się jednak zgodzić na zaaranżowane małżeństwa – według nich związek powinien się przede wszystkim opierać na uczuciu. I tak najstarsza Cejtł, chociaż ma zostać żoną bogatego rzeźnika Lejzera Wolfa (Michael Granger), wychodzi za biednego krawca Motła (Austin Pendleton), Hudł zaręcza się bez zgody ojca z Perczykiem (Bert Convy) – młodym Żydem o rewolucyjnych poglądach, natomiast Chawa zakochuje się z goju Fietce (Joe Ponazecki). Decyzje córek stawiają Tewjego w trudnej sytuacji - musi wybrać, czy ważniejsze jest dla niego życie zgodne z tradycją, w której sam został wychowany czy szczęście dzieci.

Tymczasem Imperium Rosyjskie musi zmierzyć się z szeregiem zachodzących zmian politycznych i społecznych - do głosu zaczynają dochodzić komuniści, a także wybucha rewolucja 1905 roku.  Widoczny jest również nagły wzrost niechęci do Żydów, czego efektem jest wypędzenie ich z Anatewki. Pozbawiona domu rodzina mleczarza rozdziela się – Chawa i Fietka wyruszają do Krakowa, natomiast Tewje wraz z żoną Gołdą (Maria Karnilova) i dwoma najmłodszymi córkami emigrują do Stanów Zjednoczonych.

Musical wielokrotnie nagradzany

"Skrzypek na dachu" znany jest przede wszystkim dzięki swojej warstwie muzycznej. To właśnie z przedstawienia pochodzą piosenki "Gdybym był bogaczem", "To świt, to noc", "Kwiatku mój" oraz finałowa "Anatewka". Autorem muzyki do utworów jest Jerry Bock, natomiast tekstów Sheldon Harnick.

Próbne przedstawienia musicalu odbyły się w lipcu i sierpniu 1964 roku w Fisher Theatre w Detroit oraz w National Theatre w Waszyngtonie. Gdy okazało się, że "Skrzypek na dachu" ma szansę odnieść sukces, zdecydowano się go przenieść na Broadway, gdzie 22 września 1964 roku zadebiutował w Imperial Theatre.

Posłuchaj

24:01 skrzypek.mp3 Teatrolog Tomasz Raczek mówi o fenomenie musicalu. Audycja Anny Retmaniak "Skrzypek na dachu". (PR, 26.05.1985)

Widownia była do tego stopnia zachwycona musicalem, że utrzymał się on na afiszach przez prawie dziesięć lat – w tym czasie wystawiano go ponad trzy tysiące razy. "Skrzypek na dachu" spotkał się również z uznaniem krytyków – spektakl uzyskał aż dziesięć nagród Tony, uznawanych za teatralne odpowiedniki słynnych Oskarów.

Od momentu premiery musical doczekał się pięciu broadwayowskich (dlaczego tu jest wielka litera?) wznowień. Był również regularnie wystawiany poza granicami Stanów Zjednoczonych. Premiera pierwszej polskiej wersji przedstawienia odbyła się w Teatrze Muzycznym w Łodzi w 1983 roku. Od tej pory "Skrzypek na dachu" był prezentowany na różnych scenach polskich teatrów ponad trzydzieści razy. 

W 1971 roku odbyła się premiera filmowej adaptacji "Skrzypka na dachu" w reżyserii Normana Jewisona. Produkcja otrzymała trzy statuetki Amerykańskiej Akademii Sztuki i Wiedzy Filmowej (Oscary), w tym jedną za najlepszy dźwięk.

jb