Historia

Nie żyje Michaił Gorbaczow. Jego rządy wyznaczyły kres ZSRR. Od pieriestrojki do puczu Janajewa

Ostatnia aktualizacja: 31.08.2022 05:40
W wieku 91 lat zmarł ostatni przywódca ZSRR - Michaił Gorbaczow. 24 sierpnia 1991 roku Michaił Gorbaczow ustąpił ze stanowiska sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego. Był to skutek nieudanych reform i puczu, który doprowadził do osłabienia jego autorytetu. Oznaczało to faktyczny koniec komunistycznego imperium.
Michaił Gorbaczow
Michaił GorbaczowFoto: Maciej Brzozowski / Studio69 / Forum

"Jawność" i "przebudowa"

Gorbaczow objął władzę w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w 1985 roku, w trudnym dla kraju momencie – gospodarka państwowa przeżywała załamanie, a jego kontakty z Zachodem uległy znaczącemu pogorszeniu po interwencji radzieckiej w Afganistanie w 1979 roku.

Posłuchaj
29:30 michaił gorbaczow___964_00_iv_tr_0-0_1081629618271d22[00].mp3 Sylwetkę Michaiła Gorbaczowa przybliża publicysta Sławomir Popowski. Audycja Sławomira Szofa z cyklu "Postacie XX wieku" (PR, 9.04.2000)

Wkrótce po objęciu urzędu Gorbaczow zainicjował "pieriestrojkę", czyli "przebudowę" państwa. Był to szereg wielostronnych reform zakładających  zwiększenie swobód obywatelskich w kraju, modernizację gospodarki oraz ocieplenie stosunków z Zachodem.

Jednym z pierwszych kroków w stronę naprawy państwa było wprowadzenie polityki "głasnosti", czyli "jawności" – jej przejawem było między innymi złagodzenie cenzury. Polityk dążył demokratyzacji kraju, czego skutkiem było chociażby wprowadzenie urzędu prezydenta (pierwszym został Gorbaczow) i wykreślenie z konstytucji zapisu mówiącego o kierowniczej roli KPZR. 

Dokonał również szeregu innych zmian - wydał zezwolenie na prowadzenie indywidualnej działalności gospodarczej, ogłosił walkę z alkoholizmem, a także rozpoczął proces przywracania dysydentom obywatelstwa ZSRR i rehabilitacji ofiar represji politycznych.

Część ludności państwa nie była zadowolona z inicjatyw Gorbaczowa. Szczególnie że wprowadzana przez niego reforma gospodarki nie przynosiła spodziewanych efektów – jakość życia obywateli nie poprawiła się, a pojawiła się hiperinflacja. Uważano także, że działania polityka są przejawem rezygnacji z rosyjskiego statusu mocarstwa i nie akceptowano - jak to określano - "uległej" postawy, jaką przyjmowało państwo w kontaktach z krajami zachodnimi. Wielu przeciwników miał Gorbaczow również w kręgach wyżej postawionych członków partii komunistycznej, któzy z niepokojem patrzyli na dążenia polityka do demokratyzacji kraju. 

Gdy pod koniec 1990 roku pojawiły się plany reorganizacji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i przekształcenia go w Związek Suwerennych Republik Radzieckich, opozycja postanowiła przystąpić do działania. 

Posłuchaj
21:47 gorbaczow - po roku (część 1)___22168a_tr_1-1_99771661828706e[00].mp3 Archiwalne wypowiedzi - Jana Nowaka-Jeziorańskiego, były dyrektor Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa, kurier AK z czasów II wojny światowej, Leszka Kołakowskiego, filozofa, Waldemara Kuczyńskiego, ekonomisty i Stanisława Gomułki, ekonomisty - dotyczące reform Michaiła Gorbaczowa. (BBC, 9.07.1988) 
 
Posłuchaj
15:31 gorbaczow - po roku (część 2)___22168a_tr_2-2_99934771828b6ae[00].mp3 Archiwalne wypowiedzi publicystów Leopolda Ungera i Leopolda Smolara, historyka Krzysztofa Pomiana, socjologa Jakuba Karpińskiego dotyczące pieriestrojki. (BBC, 22.09.1988) 

Pucz Janajewa

Traktat związkowy, inicjujący powstanie nowego państwa federalnego, miał zostać podpisany 20 sierpnia 1991 roku w Moskwie. Kilka dni przed tym wydarzeniem Gorbaczow zdecydował się wyjechać do swojej posiadłości znajdującej się w miejscowości Foros na Krymie. W nocy z 18 na 19 sierpnia do polityka przyjechała ośmioosobowa delegacja - pod przewodnictwem wiceprezydenta ZSRR Giennadija Janajewa - która próbowała wymóc na nim wprowadzenie w państwie stanu wyjątkowego. Gdy odmówił, objęto go aresztem domowym.

Posłuchaj
23:23 odsunięcie od wladzy michaiła gorbaczowa___20317_tr_1-1_11265840182af9d8[00].mp3 Fragmenty archiwalnej porannej audycji Polskiego Radia z sierpnia 1991, podczas której podano do wiadomości publicznej informacje o dymisji Gorbaczowa ze stanowiska prezydenta ZSRR. Na temat wydarzeń wypowiada się korespondent z Moskwy Witold Laskowski, z Londynu Zbigniew Napierała i z Bonn Karol Sawicki. (PR, 19.08.1991)

Rankiem 19 sierpnia podano do wiadomości, że Gorbaczow – ze względu na problemy zdrowotne – zrezygnował z funkcji prezydenta. Władzę w państwie przejęli wówczas puczyści, powołując do życia Państwowy Komitet ds. Stanu Wyjątkowego. Całe terytorium ZSRR objęte zostało stanem wyjątkowym, a do Moskwy wjechały czołgi. Wojsko obsadziło strategiczne obiekty w mieście – między innymi siedzibę KC KPZR i budynek telewizji. Rosjanie wkrótce tłumnie wyszli na ulice i w ramach protestu udali się pod tak zwany Biały Dom (obecnie jest to budynek rosyjskiego parlamentu), w którym rezydował wówczas Państwowy Komitet. Przewodził im Borys Jelcyn prezydent Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, czyli jednego z państw wchodzących w skład ZSRR. 

Zobacz także: Borys Jelcyn - prezydent, który doprowadził do rozwiązania ZSRR

Podczas walk, jakie rozgorzały pomiędzy wojskiem a protestującymi, zginęło kilkanaście osób. Pucz zakończył się porażką Komitetu - jego członkowie zostali aresztowani i skazani na karę więzienia. Odbywali ją do 1994 roku. 

Gorbaczow powrócił do stolicy, jednak nie udało mu się odzyskać wcześniejszej pozycji -rolę najważniejszej osoby w państwie przejął Jelcyn. W końcu, 24 sierpnia 1991 roku polityk ustąpił ze stanowiska sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego.

8 grudnia tego samego roku Jelcyn wraz z przedstawicielami Ukrainy i Białorusi, czyli Leonidem Krawczukiem i Stanisławem Szuszkiewiczem, podpisał układ białowieski mówiący o likwidacji ZSRR i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw.

Przeczytaj również: Układ białowieski - kolejny krok do rozpadu ZSRR

I chociaż Związek Radziecki faktycznie już nie istniał, Gorbaczow ustąpił ze stanowiska prezydenta dopiero ponad dwa tygodnie później, bo 25 grudnia. Następnie wycofał się z polityki na kilka lat. Próbował jeszcze do niej powrócić między innymi w 1996 roku, gdy kandydował w wyborach prezydenckich, jednak zdobył nikłe poparcie. 

jb/bm

Czytaj także

Andriej Sacharow – twórca ruchu obrony praw człowieka

Ostatnia aktualizacja: 14.12.2023 05:35
14 grudnia 1989 roku zmarł Andriej Sacharow. Zanim został cenionym na całym świecie krytykiem komunistycznego reżimu, był znany jako jeden z największych fizyków XX wieku i szef sowieckiego programu jądrowego.
rozwiń zwiń
Czytaj także

24 lata temu Rosja szturmowała stolicę Czeczenii

Ostatnia aktualizacja: 26.12.2023 05:40
26 grudnia 1999 roku, rozpoczął się szturm na stolicę Czeczenii - Grozny. Trwający 10 lat konflikt oficjalnie zakończył się przyłączeniem separatystycznej republiki do Federacji Rosyjskiej. W rzeczywistości sytuacja jest jednak dużo bardziej skomplikowana.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Litwa budzi się z sowieckiego koszmaru

Ostatnia aktualizacja: 11.01.2024 05:35
- Litwa ma być, chce być i będzie państwem suwerennym we wszelkich okolicznościach, we wszystkich dziedzinach sprawowania władzy – mówił korespondentowi Polskiego Radia Vytautas Landsbergis, jeden z architektów niepodległości Litwy.
rozwiń zwiń