Pierwszy monument poświęcony Powstaniu Warszawskiemu wzniesiono tuż po wojnie. Na wojskowych Powązkach, gdzie przy mogiłach poległych, postawiono pomnik "Gloria Victis".
Ale pomysł wzniesienia monumentu upamiętniającego zryw nie na cmentarzu, a w przestrzeni miasta, również zrodził się zaraz po wojnie. 6 lipca 1945 roku, podczas wiecu pracowników elektrowni na Powiślu, rzucono hasło budowy pomnika powstania warszawskiego. Zaczęła się nawet zbiórka funduszy. Jednak już po sfałszowanych wyborach w 1947 roku, kiedy komuniści ugruntowali swoją władzę, temat zduszono na lata, czego symbolem było odwołanie wmurowania kamienia węgielnego pod pomnik 1 września 1948 roku.
Epoka erzaców
Nie oznacza to, że w czasach PRL nie wznoszono monumentów nawiązujących do zrywu 1944 roku. Po okresie stalinizmu tematu władze nie mogły przemilczeć, ale mogły narzucić własną narrację. Dlatego właśnie na miejsce pierwszych oficjalnych obchodów po okresie stalinizmu wyznaczono wzniesiony w 1951 roku pomnik Płyty Desantu 3 Dywizji Piechoty 1 Armii Wojska Polskiego, uwypuklając w ten sposób znaczenie desantu berlingowców na pomoc walczącej Warszawie.
Odwilż roku 1956 znów otworzyła przed warszawiakami nadzieję na budowę Pomnika Powstania Warszawskiego. Zwłaszcza, że sprzyjał temu klimat polityczny. W siłę rosła frakcja skupiona wokół Mieczysława Moczara odwołująca się do etosu kombatanckiego. Jednak i tym razem czczono raczej uczestników Powstania niż sam zryw. 31 lipca 1957 r. w ówczesnym Centralnym Parku Kultury na Czerniakowie odsłonięto Pomnik Powstańców Czerniakowa i Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego. 29 września na Żoliborzu odsłonięto Pomnik Żołnierzy AK poległych w ataku na Dworzec Gdański. W tym samym miesiącu przemianowano plac Napoleona, nazywany też Wareckim, na pl. Powstańców Warszawy.
W 1957 roku za zgodą władz Stowarzyszenie Architektów Polskich ogłosiło konkurs na monument o nazwie Pomnik Bohaterów Warszawy. Ostatecznie przyjął on kształt słynnej warszawskiej Nike. Znów więc omijano jak się tylko dało temat powstania.
"Przejęty" pomnik
Temat pomnika powstania warszawskiego odżył w czasie Karnawału Solidarności. Już w listopadzie 1980 roku, czyli zaledwie trzy miesiące po podpisaniu Porozumień Sierpniowych powstał Społeczny Komitetu Budowy Pomnika Powstania i rozpoczęła się zbiórka funduszy.
Rozpisano konkurs, który zwyciężył projekt autorstwa rzeźbiarza Piotra Rzeczkowskiego i architekta Marka Ambroziewicza. Pomnik miał przybrać kształt dwóch ścian oddalonych od siebie o 63 metry symbolizujące 63 dni powstania. W jednej ze ścian mieścić się miała szczelina, przez którą wchodziły sylwetki mieszkańców Warszawy. Sylwetki były statyczne. Po drugiej stronie sylwetki te wychodziły już w dynamicznych pozach, co symbolizowało przemianę w w powstańców.
Oddolna inicjatywa nie spodobała się władzom komunistycznym, które w 1984 roku powołały do życia własny komitet budowy pomnika, który przejął pieniądze ze zbiórki. Zmieniono też nazwę pomnika na "Pomnik Bohaterów Powstania Warszawskiego 1944".Odrzucono też pierwotny kształt pomnika,, rozpisano nowy konkurs, który zwyciężył projekt Wincentego Kućmy i Jacka Budyna. I właśnie on wzniesiony został na placu Krasińskich.
Pomnik odsłonięto1 sierpnia 1989, w 45. rocznicę zrywu, już po częściowo wolnych wyborach parlamentarnych oznaczających kres systemu komunistycznego w Polsce. Przemawiał prezydent Wojciech Jaruzelski, prymas Józef Glemp oraz Jan Karol Kostrzewski, przewodniczący Komitetu Budowy Pomnika.
Więcej na temat upamiętniania powstania warszawskiego w tkance miejskiej w ostatnim odcinku podcastu "Powstanie Warszawskie. Pamięć w eterze".
