„Zmierzch dyktatury. Polska lat 1986-1989 w świetle dokumentów” dr hab. Antoniego Dudka traktuje o relacjach polsko-sowieckich w końcu lat 80.
Książka zawiera wybór dokumentów z akt partyjnych PZPR, Służby Bezpieczeństwa, a także z archiwaliów przechowywanych w fundacji Michaiła Gorbaczowa w Moskwie, które pokazują rozpadanie się dyktatury komunistycznej w Polsce. Jest to pierwsza część dwutomowego dzieła Dudka, przybliżającego zagadnienia, które w dotychczasowych badaniach nad przełomem ustrojowym 1989 r. były słabiej udokumentowane źródłowo. Wśród nich znajdują się te, które przedstawiają stosunek władz ZSRR do przemian w Polsce, dojrzewanie ekipy gen. Wojciecha Jaruzelskiego do politycznych reform, a także rolę, jaką w tym ostatnim procesie odegrały analizy tworzone przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa.
W książce Dudka znajduje się 85 dokumentów dotyczących m.in. posiedzeń Biura Politycznego KC PZPR, wypowiedzi gen. Wojciecha Jaruzelskiego, tajnych notatek Służby Bezpieczeństwa, a także szyfrogramy ambasadora PRL w Moskwie Włodzimierza Natorfa oraz zapisy lub protokoły rozmów Michaiła Gorbaczowa z przedstawicielami władzy PRL m.in. Jaruzelskim, Rakowskim, Messnerem, Urbanem.
Zdaniem dr Łukasza Kamińskiego, dyrektora Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej (BEP IPN), szczególnie ciekawym wątkiem książki jest próba nawiązania przez władze sowieckie kontaktów z niektórymi gremiami opozycji w Polsce, a także starania o uzyskanie przez polską opozycję kontaktów z Kremlem. Według niego świadczy to o tym, że strona sowiecka aktywnie próbowała znaleźć partnerów do rozmów na temat politycznej przyszłości Polski. - Wśród dokumentów znajduje się także zapis rozmowy między Gorbaczowem a Rakowskim, którego lektura uświadamia, że strona sowiecka doskonale zdawała sobie sprawę z niuansów polskiej sceny opozycyjnej, a także posiadała pełne charakterystyki jej czołowych działaczy - zaznaczył Kamiński.
W rozmowie z „Rzeczpospolitą” dr Dudek powiedział, że zaprezentowane przez niego dokumenty świadczą o tym, że komuniści coraz bardziej zdawali sobie sprawę, że obecna sytuacja jest nie do utrzymania. Dlatego też pojawiło się wiele analiz, które miały im pomóc przygotować się do nowej sytuacji. - Na przykład już w 1987 r. rozważano koncepcję powołania nowych partii politycznych. Jednak ostatecznie uznano, że jest to pomysł zbyt niebezpieczny – dodaje historyk. Decyzję o rozpoczęciu w Polsce transformacji ustrojowej podjęto w Moskwie, a Gorbaczow musiał przekonywać polskich komunistów, iż powinni zdecydować się na przemiany. Władze PRL odnosiły się bowiem do tego sceptycznie. Sowieci widzieli w Okrągłym Stole szansę na utrzymanie pełni władzy przez komunistów. Gdy jednak, po wyborach z 4 czerwca 1989 roku, plan ten nie został do końca zrealizowany, Moskwa zaczęła zastanawiać się nad tym, w jaki sposób utrzymać kontrolę nad Polską. - Po pierwsze proponuje podkreślanie wspólnoty słowiańskiej między oboma krajami oraz przypominanie zagrożenia ze strony Niemiec. Drugim elementem jest utrzymanie uzależnienia Polski od dostaw surowców energetycznych z ZSRR. Jak widać po 20 latach, to się świetnie udało – podkreśla Dudek.
- W 1989 r. nie mógł się już udać żaden stan wojenny bis – twierdzi historyk. Powodem było m.in. to, że partyjne kadry były bardzo rozczarowane sytuacją, w której nie mogły liczyć na liczne przywileje, które im obiecywano. Dlatego też wielu z nich wybrało ścieżkę biznesową i dążyło do uwłaszczenia się. - Referat naczelnika wydziału II Urzędu Spraw Wewnętrznych w Poznaniu z 1987 r. o firmach polonijnych. Pokazuje, jak przechodzą do nich ludzie władzy. W samym województwie poznańskim zrobiło to wtedy 15 dyrektorów państwowych przedsiębiorstw, sześciu sekretarzy wojewódzkich, wojewoda i wielu funkcjonariuszy SB – podsumowuje Dudek.
Książka Antoniego Dudka ukazała się nakładem IPN w serii "Dokumenty", w której publikowane są nieznane dotychczas materiały archiwalne dotyczące najnowszej historii Polski. Pokazują one różne formy represji, jakich obywatele polscy doświadczyli w latach 1939-1989 ze strony władz nazistowskich i komunistycznych oraz zorganizowane i spontaniczne przejawy oporu społecznego.
(pepe/PAP/IAR/Rz)
