Склад – гэта мінімальная адзінка фанетычна-фаналагічнай структуры. Утварае яго галосны гук. Склад можа ўтвараць адзін галосны гук (напр. злучнікі а, і), альбо некалькі гукаў (дом, кні-га, пры). Склады падзяляюцца на:
- адкрытыя – яны заканчваюцца галосным гукам (да-ро-га, жы-та, ма-ла-ды),
- закрытыя – заканчваюцца зычным гукам (ат-лас, ён, сон),
- непрыкрытыя – пачынаюцца галосным гукам (а-га-род, у-ні-фі-ка-цы-я, э-ка-но-мі-ка),
- прыкрытыя – пачынаюцца зычным гукам (ву-чыць, ме-тад, тай-га).
У беларускай мове існуе тэндэнцыя да г. зв. адкрытых складоў, значыць такіх, якія канчаюцца галосным гукам. Таму існуюць некаторыя адрозненні паміж падзелам на склады і падзелам пры пераносе слоў, бо пры пераносе слоў трэба улічваць таксама марфалагічную структуру слова, параўн. некалькі прыкладаў: ма-ла-дняк, ску-пка, сла-не-чнік (падзел на склады) – ма-лад-няк, скуп-ка, сла-неч-нік (перанос слова з улікам марфемнага складу).
Каля 90% беларускіх лексем утвараюць ад 2 да 4 складоў (2 склады – ва-да, 3 – со-не-чны, 4 – га-ра-дска-я).
У слове вельмі важную ролю выконвае націск:
- кульмінацыйную – націскны склад выдзяляецца сярод іншых складоў і вымаўляецца з большай сілай голасу і больш працягла (сме-лы, кры-ва-вы, ма-ла-ды),
- сігніфікатыўную – пры дапамозе націску адрозніваем значэнне слоў, якія пішуцца аднолькава (атлас – атлас, вучыць – вучыць, мука – мука),
- дэлімітацыйную – дапамагае ў размежаванні слоў,
- экспрэсіўную – паказвае на адносіны моўцы да выказвання.
Націск у беларускай мове:
- свабодны – г. зн., што можа падаць на любы склад у слове (1 – сто-лік, 2 – да-ро-га, 3 – се-на-кос, 4 – а-без-зя-ме-ліць, 5 – жы-вё-ла-га-доў-ля); трэба заўважыць, што ў выпадку складаных слоў апрача галоўнага націску паяўляецца таксама пабочны націск, які падае на першую частку складанага слова: і так, у слове жывёлагадоўля, якое складаецца з двух слоў жывёла+гадоўля асноўны націск падае на другую частку слова, а пабочны на першую: жы-вё-ла-га-доў-ля; падобная сітуацыя будзе назірацца ў іншых складаных словах (дрэ-ва-а-пра-цоў-ка, ці пед-у-ні-вер-сі-тэт); націск можа падаць на любую марфему слова: прэфікс (вы-бе-ліць), корань (кні-жа-чка), суфікс (ма-лень-кі) і канчатак (на-біў-ны);
- нерухомы – пры змене формаў слова націск можа не змяняць свайго месца (кні-га, кні-гі, кні-зе, кні-га-мі; ха-та, ха-ты, ха-це, ха-та-мі);
- рухомы – пры змене формаў слова націск пераходзіць на іншыя склады (зя-мля, зе-млі; бу-сел, бу-слы).
Націск маюць толькі самастойныя часціны мовы. Службовыя словы націску не маюць і ў якасці ненаціскных складоў прымыкаюць да самастойных слоў, утвараючы праклітыкі (пад акном – прыназоўнік пад знаходзіцца ў прэпазіцыі да назоўніка) і энклітыкі (пайшоў бы, гаварыла ж – часціцы бы і ж знаходзяцца ў постпазіцыі да дзеясловаў).
Зразумела, так як пры дапамозе націску выдзяляем нейкі склад у слове, таксама можам выдзеліць пэўнае слова ў сінтагме ці ў сказе. Пры дапамозе лагічнага націску можам уплываць на змену значэння выказвання, пакідаючы парадак слоў у сказе аднолькавым, без змен, параўн. Ён чытае часопіс / Ён чытае часопіс / Ён чытае часопіс. У сказе Ён чытае часопіс звяртаем увагу на суб’ект дзеяння і падкрэсліваем, што часопіс чытае менавіта ён, а не яна і не я. Калі скажам Ён чытае часопіс, тады звяртаем увагу на дзеянне і адзначаем, што ён чытае менавіта часопіс, а не гартае яго ці купляе. У сваю чаргу ў сказе Ён чытае часопіс звяртаем увагу на аб’ект дзеяння і падкрэсліваем, што ён чытае менавіта часопіс, а не кнігу.
Такія сказы ў пісьмовай форме ствараюць магчымасць да адвольнай інтэрпрэтацыі чытача, і ад яго залежыць выбар лагічнага націску.
Ніна Баршчэўская