Дзеясловы незакончанага трывання абазначаюць дзеянне, не паказваючы на яго мяжу, закончанасць (вучыць, ісці, пісаць), а дзеясловы закончанага трывання абазначаюць дзеянне, якое паказвае на яго мяжу, закончанасць (вывучыць, прыйсці, напісаць).
Дзеясловы незакончанага трывання выражаюць дзеянні:
- не абмежаваныя ў сваёй праяве, у прыватнасці, паўтаральныя (бразгаць, стукаць, ляпаць);
- падзельныя працяглыя (выбягаць, выходзіць, выносіць);
- непадзельныя з нявыражанай працягласцю (гаварыць, пісаць, чытаць).
У сваю чаргу дзеясловы закончанага трывання выражаюць дзеянні:
- адзінкавыя непадзельныя (войкнуць, крыкнуць, хлопнуць);
- непадзельныя з нявыражанай працягласцю (напісаць, прачытаць, паслухаць);
- падзельныя працяглыя (пакусаць, папаліць, папастукаць).
Пры супадзенні лексічных значэнняў дзеясловы закончанага і незакончанага трыванняў утвараюць суадносныя пары, члены якіх адрозніваюцца толькі граматычна (рабіць – зрабіць, ламаць – адламаць, гаварыць – сказаць і інш.)
Фармальна завершанасць дзеяння фіксуецца дзеясловамі закончанага трывання прошлага часу (прачытаў, зрабіў, адламаў), тады як дзеясловы закончанага трывання будучага часу паказваюць, што дзеянне завершыцца пасля моманту гутаркі (прачытаю, зраблю, адламаю).
Дзеясловы, якія не ўтвараюць суадносных пар у адносінах да выражэння мяжы дзеяння, называюцца аднатрывальнымі і могуць мець або толькі форму закончанага трывання (зведаць, набыць, расплакацца), або толькі форму незакончанага трывання (адсутнічаць, ганарыцца, замінаць).
У беларускай мове існуе таксама невялікая група двухтрывальных дзеясловаў, значыць такіх, якія ў адной лексеме выражаюць значэнні і закончанага, і незакончанага трывання (акцэнтаваць, канкрэтызаваць, нейтралізаваць). Сярод іх пераважаюць дзеясловы з запазычанымі асновамі.
Фармальна катэгорыя трывання выражаецца:
- рознымі афіксамі (замяняць – замяніць, рашаць – рашыць; вячэраць – павячэраць, жаць – зжаць, пісаць – напісаць, тынкаваць – атынкаваць);
- суплетыўнымі асновамі (браць – узяць, класціся – легчы, уваходзіць – увайсці);
- націскам (выклікаць – выклікаць, раскідаць – раскідаць, рассыпаць – рассыпаць);
- чаргаваннем гукаў (адсылаць – адаслаць, выбіраць – выбраць, называць – назваць).
У беларускай мове для некаторых дзеясловаў адзначаецца ступеньчатае ўтварэнне трывання. Так, дзеясловы закончанага трывання ўтвараюцца ад дзеясловаў незакончанага трывання з дапамогай прыставак (напр.: пісаць – выпісаць). Далей ад прыставачнага дзеяслова закончанага трывання ўтвараецца дзеяслоў незакончанага трывання з дапамогай суфіксаў (-ва-, -іва-, -ыва-, -оўва-, -ёўва-) тыпу выпісаць – выпісваць. І ўрэшце ад дзеясловаў незакончанага трывання пры дапамозе прыставак (па-, на-) утвараюцца дзеясловы закончанага трывання (выпісваць – навыпісваць).
З трываннем цесна звязаныя спосабы дзеяслоўнага дзеяння – гэта семантычныя групы дзеясловаў, якія выдзяляюцца на аснове змены значэння дзеяслова ў адносінах да фазіснасці, інтэнсіўнасці ці кратнасці. Такія дзеясловы маюць асаблівасці ў сваёй лексічнай семантыцы, якая характарызуецца ўказаннем:
- на пачынальнасць дзеяння (закрычаць, пабегчы, узляцець);
- на абмежавальнасць дзеяння (пагартаць, перабегчы, праспаць);
- на выніковасць дзеяння (асядлаць, выскачыць, злезці);
- на аднакратнасць дзеяння (махнуць, мігнуць, скокнуць);
- на мнагакратнасць дзеяння (папаездзіць, папанасіць, папахадзіць);
- на перарывістасць дзеяння (пабліскваць, пабольваць, узмахваць);
- на размеркавальнасць, ці дыстрыбутыўнасць дзеяння (павырываць, панадпісваць, ператрэсці);
- на суправаджальнасць дзеяння (прыпяваць, падсвістваць і інш.).
Шырэй гл.: Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія пад рэд. Ф.М. Янкоўскага, Мінск 1980; Л.А. Антанюк, Б.А. Плотнікаў, Беларуская мова: прафесійная лексіка, Мінск 2005
Ніна Баршчэўская