Дзеянне, што адбываецца падчас гутаркі, выражаецца дзеясловамі цяперашняга часу, да моманту гутаркі – дзеясловамі прошлага часу, пасля моманту гутаркі – дзеясловамі будучага часу.
Паміж катэгорыямі часу і трывання маецца арганічная сувязь (гэтыя катэгорыі лучацца ў межах шырэйшых катэгорый тэмпаральнасці і таксісу: дзеясловы незакончанага трывання выступаюць у формах цяперашняга, прошлага і будучага складанага часу, дзеясловы закончанага трывання – у формах прошлага і будучага простага часу.
У форме дзеясловаў цяперашняга часу выкарыстоўваюцца ўсе асабовыя формы адзіночнага і множнага ліку, пры гэтым асоба і лік выражаюцца дзеяслоўнымі канчаткамі (напр.: чытаю, чытаеш, чытае, чытаем, чытаеце, чытаюць; гавару, гаворыш, гаворыць, гаворым, гаворыце, гавораць), пры гэтым канчаткі залежаць ад тыпу спражэння.
У беларускай мове маем два тыпы спражэння, якія прасцей за ўсё вызначаць па канчатках 2-й асобы адзіночнага ліку і 3-й асобы множнага ліку:
- для дзеясловаў першага спражэння характэрны адпаведныя канчаткі -еш (-эш, -аш) і -уць (-юць) (напр.: чытаеш, бярэш, кажаш; чытаюць, бяруць, кажуць);
- для дзеясловаў 2-га спражэння – канчаткі -іш (-ыш) і -аць (-яць) (напр.: косіш, крычыш; косяць, крычаць);
- канчаткі абодвух тыпаў спражэння маюць дзеясловыбегчы, есці, даць, якія называюцца рознаспрагальнымі.
Форма дзеясловаў будучага часу рэалізуецца:
- як сінтэтычнымі сродкамі (будучы просты, які ўтвараецца ад дзеясловаў закончанага трывання, напр.: напішу, прачытаю, раскажу),
- так і аналітычнымі (будучы складаны, які ўтвараецца з дапамогай спрагальнай формы дзеяслова быць і інфінітыва дзеяслова незакончанага трывання, напр.: буду пісаць, буду чытаць, буду расказваць);
- у паўднёвых беларускіх гаворках ужываецца сінтэтычная форма будучага часу, якая паходзіць са старой формы першага будучага складанага часу: асабовай формы і дапаможнага дзеяслова іму (чытацьму, чытацьмеш, чытацьме, чытацьмем, чытацьмеце, чытацьмуць), што знаходзіць адлюстраванне ў мастацкай літаратуры (Чым жа худобу карміцьму? К-с; «А мы то як жа без вас жыцьмем» – уздыхае маці. Сач.).
Дзеясловы прошлага часу маюць формы мужчынскага, жаночага і ніякага роду адзіночнага і множнага ліку (напр.: жыў, жыла, жыло, жылі), закончанага і незакончанага трывання (напр.: нёс – прынёс, пісала – напісала, вяло – прывяло). Пры ўтварэнні форм прошлага часу адзначаюцца некаторыя асаблівасці:
- у асноўным прошлы час утвараецца ад асновы інфінітыва пры дапамозе суфікса -л- (-ў) і адпаведных канчаткаў: нулявога для мужчынскага роду (напр.: гаварыў, крычаў, пісаў), -а для жаночана роду (гаварыла, крычала, пісала) і -а (-о) для ніякага роду (гаварыла, крычала, пісала; вяло, пякло);
- дзеясловы, аснова якіх заканчваецца на зычны, у форме мужчынскага роду прошлага часу суфікса -л- (-ў) не маюць (напр. везці – вёз, несці – нёс, церці – цёр, грызці – грыз);
- дзеясловы, якія ў інфінітыве канчаюцца на -сці і ў цяперашнім часе маюць аснову на д, т, у прошлым часе страчваюць [д], [т], а суфікс -л- (-ў) далучаецца да галоснага асновы (напр.: весці, вяду – вёў, вяла, вялі; класці, кладу – клаў, клала, клалі; месці, мяту – мёў, мяла, мялі; плесці, пляту – плёў, пляла, плялі);
- дзеясловы на -чы < *kt’ (напр. пячы < pekti) пасля галоснага аднаўляюць [к] у прошлым часе (пячы – пёк, пякла, пяклі); астатнія дзеясловы ў прошлым часе захоўваюць той зычны, які знаходзіцца ў інфінітыве перад -чы (напр.: зберагчы – збярог, зберагла, збераглі; стрыгчы – стрыг, стрыгла, стрыглі);
- дзеясловы са значэннем змены стану тыпу кіснуць, мокнуць у прошлым часе страчваюць суфікс -ну- (вянуць – вяў, кіснуць – кіс, мокнуць – мок, сохнуць – сох).
У цэлым дзеяслоўныя формы часу з’яўляюцца суадноснымі з рэальным часам, хаця ў пэўных кантэкстах і сітуацыях магчымы ўжыванні адных форм у значэнні іншых (параўн.: Іду я ўчора па вуліцы, Вы сядзіце, а я пайшоў – дзе дзеяслоў цяперашняга часу іду ўжываецца ў першым сказе ў значэнні прошлага, а дзеяслоў прошлага часу пайшоў у другім сказе – у значэнні будучага часу). Акрамя таго, дзеясловы цяперашняга часу выражаюць гэтак званы абсалютны час, калі дзеянне служыць працэсуальнай прыкметай, уласцівай для адпаведных прадметаў ва ўсе часы (параўн.: Вада замярзае пры нуль градусаў; Птушкі лётаюць у паветры і інш.).
Шырэй гл.: Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія пад рэд. Ф.М. Янкоўскага, Мінск 1980; Л.А. Антанюк, Б.А. Плотнікаў, Беларуская мова: прафесійная лексіка, Мінск 2005
Ніна Баршчэўская